Wersal 1919 i Poczdam 1945 - porównanie.

Traktat wersalski podpisano 28.06.1919 r, a umowy poczdamskie 02.08.1945 r. Były to najważniejsze wydarzenia w stosunkach międzynarodowych sięgające głęboko we wszystkie sfery międzynarodowej polityki. Wpłynęły bezpośrednio na stworzenie nowych struktur politycznych i podział na obozy, a w konsekwencji na bloki polityczne o zróżnicowanych rozwiązaniach społecznych, gospodarczych i kulturowych. Próbę porównania treści i następstw powyższych układów dokonam na dwóch płaszczyznach: terytorialnej i strukturalno-politycznej. Istotą systemu wersalskiego było:
- zaprowadzenie takiego układu całokształtu stosunków międzynarodowych, których zasadniczą cechą była preponderancja zwycięskich mocarstw: Wielka Brytania, Francja, USA.
- stworzenie układu sił, który w zarodku był przyczyną dążeń rewizjonistycznych państw niezadowolonych,
- proklamowano układ polityczny, w którym bezpośrednio nie funkcjonowały USA.
Charakterystyczną cechą ładu wersalskiego były głębokie sprzeczności wynikające z toczącej się od samego początku walki o hegemonię na kontynencie europejskim i na świecie – nowy porządek nie satysfakcjonował nikogo. Niekorzystna dla ładu wersalskiego była rywalizacja Francji z Wielką Brytanią. W tworzeniu „ładu” wersalskiego wzięło udział 27 delegacji z państw zwycięskiej koalicji(ale bez Rosji radzieckiej uznanej, po wycofaniu się z wojny i zawarciu tajnych układów z Niemcami, za wroga; nie bez znaczenia było też głoszenie przez bolszewików idei rewolucji światowej, stanowiące zagrożenie dla stabilizacji stosunków w okresie międzywojennym). Decydujący głos należał do Rady Najwyższej, składającej się z szefów rządów Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. W istocie konferencją kierowali, więc tzw. Rada Trzech: prezydent Stanów Zjednoczonych, Thomas Woodrow Wilson, premier Francji Georges Clemenceau oraz premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George. Przedstawiciel Japonii wycofał się z obrad, natomiast udział Premiera Włoch Vittorio Orlando, był niewielki. Włochy czuły się oszukane w kwestii nie zrealizowanych obietnic terytorialnych. Myślą przewodnią ładu wersalskiego było 14 punktów programu stworzonego przez prezydenta Wilsona . Efektem Obrad konferencji było podpisanie traktatów pokojowych. Decydujące znaczenie miał zwłaszcza traktat z Niemcami, podpisany 28 września 1919 r. w Wersalu. Na jego mocy Państwo niemieckie utraciło na rzecz Francji Alzację i Lotaryngię, a na rzecz Belgii okręg Eupen i Malmedy. Zadecydowano o oddaniu Zagłębia Saary na 15 lat pod powiernictwo Ligi Narodów( ostatecznie o przynależności państwowej tych terenów miał zadecydować plebiscyt).Leżąca na granicy z Francją Nadrenia miała zostać zdemilitaryzowana ,a kolonie niemieckie podzielone między Anglie i Francję. Tereny Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego wracały do Polski, przy czym Gdańsk ustanowiono Wolnym Miastem pod zarządem Ligi Narodów (włączono go w polski system celny, a Polska mogła reprezentować interesy Gdańska za granicą). O przynależności państwowej Warmii, Mazur i Górnego Śląska miał rozstrzygnąć plebiscyt. Istotnym postanowieniem traktatu było zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej w Niemczech i ograniczenie armii niemieckiej do 100 tys. żołnierzy, rozwiązanie Sztabu Generalnego, redukcja floty, wprowadzenie zakazu posiadania okrętów podwodnych, lotnictwa wojskowego i czołgów. Niemcy zostały obciążone winą za wywołanie wojny oraz zobowiązane do zapłacenia odszkodowań wojennych (132 mld marek w złocie). Spłatę jej rozłożono na 42 roczne raty. Aby zapewnić wykonanie postanowień traktatu, przewidziano okupacje lewobrzeżnej Nadrenii przez 15 lat.
Integralną część traktatu wersalskiego był pakt Ligi Narodów, powszechnej
organizacji międzynarodowej, której celem miało być zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Inicjatorem Ligi Narodów był Thomas Woodrow Wilson- prezydent Stanów Zjednoczonych. USA nie przystąpiło jednak do tej organizacji. Senat USA 19.03.1920 roku odmówił ratyfikowania traktatu pokojowego z Niemcami i amerykańsko-francuskiego traktatu gwarancyjnego, a 25.08.1921 roku USA podpisały w Berlinie odrębny pokój z Niemcami. Kolejną słabością tego ładu było zostawienie ZSRR poza układem. Czego konsekwencją był radziecko-niemiecki układ w Rapallo – 1922 r. , który zachwiał ład wersalski pod względem politycznym i psychicznym. W skład Ligi weszły natomiast państwa uczestniczące w wojnie z Niemcami oraz Polska i Czechosłowacja. Po pewnym czasie zaproszono kraje neutralne, a po kilku latach istnienia również III Rzeszę (1926 r.), a także ZSRR (1934 r.). Łącznie członkami były 32 państwa- sygnatariusze traktatu wersalskiego oraz 13 państw neutralnych. Do głównych organów organizacji należały; Zgromadzenie Ogólne, Rada i Sekretariat. Wśród najważniejszych celów Ligi Narodów trzeba wymienić: ograniczenie zbrojeń do minimum określonego względem bezpieczeństwa państwa, zagwarantowanie członkom Ligi poszanowania ich integralności terytorialnej, przedsięwzięcie wszelkich środków zdolnych skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami oraz rozstrzyganie sporów, jakie mogą zaistnieć miedzy państwami członkowskimi.
Liga nie potrafiła skutecznie przeciwdziałać konfliktom i zapobiec wybuchowi nowej wojny. Podstawową słabością był brak strony wykonawczej systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Reakcją na agresję mogło być, co najwyżej potępienie napastnika, zerwanie stosunków dyplomatycznych czy zastosowanie sankcji gospodarczych, co okazywało się jednak mało skuteczne.
Polska, Rumunia, Jugosławia, Czechosłowacja i Grecja podpisały także tzw. „mały traktat wersalski”- o ochronie praw mniejszości narodowych (właściwie było to wymuszone). Umożliwiał on mniejszościom zwracanie się do Ligi Narodów, w sytuacji naruszenia zapewnionych w traktacie postanowień.
Obok traktatu wersalskiego były traktaty zawarte odrębnie z pozostałymi państwami, występującymi w czasie wojny jako sojusznicy Niemiec. 10 września 1919 z Austrią w Saint - Germain - en – Laye – w ramach którego oddzielono Węgry od Austrii, odstąpiono Włochom południowego Tyrolu aż do przełęczy Brenneru, uznano niepodległość Polski, Czechosłowacji, Węgier i Jugosławii, ograniczono siły zbrojne do 30 tysięcy ludzi, ustalono reparacje od Austrii za szkody wojenne. 27 listopada 1919 z Bułgarią w Neuilly- sur- Seine – odstąpiono Grecji przymorskiego terytorium Tracji. 4 czerwca 1920 z Węgrami w Trianon – odstapiono Czechosłowacji Słowacji, odstąpiono Siedmiogrodu (Transylwanii) Rumunii, odstąpiono Banat Jugosławii. 10 sierpnia 1920 z Turcją w Sevres – ustalono międzynarodowy nadzór i administracje nad cieśninami, ograniczon siły zbrojne do 50 tysięcy ludzi i ustalono regulacje granicy i odstąpienie terytorium. Było to niejako dopełnienie ładu wersalskiego. Traktaty z innymi państwami miały formalnie określić jedynie warunki pokoju miedzy zwycieżcami, a pokonanymi.
Podejście sprzymierzonych w stosunku do Niemiec w Poczdamie było bardziej rygorystyczne niż w Wersalu. Jednak sam ład kształtował się ewolucyjnie. „Wielka Trójka” - Winston Churchill, Józef Stalin oraz Franklin Delano Roosevelta uzgadniali swoje rozwiązania m.in. na Konferencjach w Teheranie od 28 XI do 2 XII. 1943 roku i w Jałcie w dniach od 4 II do 11 II 1945 r. Uczestnicy konferencji jałtańskiej ustalili, że 25 IV 1945 r. w San Francisco odbędzie się pierwsze posiedzenie założycielskie Organizacji Narodów Zjednoczonych,( miały wziąć w nim udział państwa, które 1 I 1942 r. podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych).
Rozwiązaniem kwestii dotyczących pokonanych Niemiec oraz uzgodnienie „kroków zabezpieczających” pokój światowy zajęła się trzecia konferencja Wielkiej Trójki, obradująca od 17 VII do 2 VIII 1945 r. w Poczdamie. Pojawiły się zmiany w obsadzie osobowej konferencji, mianowicie uczestniczył w niej nowy prezydent USA Harry Truman (w miejsce zmarłego Roosevelta), Clement Atlee ( zastąpił Churchilla po wyborach z 28 VII) oraz Stalin. Na przebiegu obrad zaciążyła udana eksplozja bomby atomowej przeprowadzona przez USA w przeddzień rozpoczęcia konferencji. Na konferencji alianci zatwierdzili program „ czterech D” jednocześnie w protokole potwierdzono prawo narodu niemieckiego do jedności. Berlin podzielono na cztery sektory zarządzane przez Sojuszniczą Komendanturę, w skład, której wchodzili dowódcy wojskowi sektorów. Ponadto podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z ziem wschodnich - ustalono granicę wzdłuż rzek: Odry i Nysy Łużyckiej. Szczecin oraz Gdańsk z południowo-zachodnimi Prusami Przyznano Polsce. Przyjęto radziecki plan spłaty przez Niemcy reparacji, czyli kompensaty ok. 20 mld dolarów
Największe zyski terytorialne przypadły ZSRR, który zaanektował Litwę, Łotwę, Estonię, zabrał Finlandii rejon Petsamo i część Cieśniny Karelskiej, a Czechosłowacji rejon Podkarpacia. Zadecydowano również, iż zbrodniarze hitlerowscy będą ścigani i osądzeni, za ich odpowiedzialność za zbrodnie nie będzie mogła ulec przedawnieniu, czego następstwem były liczne procesy (największy z nich odbył się w Norymberdze w XI 1945 r.). Ukształtowany po wojnie układ sił politycznych określono mianem ładu jałtańsko- poczdamskiego.
To co łączy pozytywnie traktaty: wersalski i poczdamski było ustrzeżenie się przed nową wojną ze strony Niemiec i ich sojuszników. Negatywną stroną, która łączy te traktaty to jest fakt, że sami autorzy zanim porozumienia weszły w życie zaczęli ich „demonaż”. Za losy ładu wersalskiego odpowiedzialnymi ostatecznie były Francja i Wielka Brytania, natomiast za ład poczdamski USA, ZSRR i Wielka Brytania. Obydwa porozumienia okroiły terytorialnie i ludnościowo winnych wywołania wojen, w tym szczególnie Niemcy układ wersalski pozbawił ich 72 153 km² terytorium w Europie i całkowicie kolonii, natomiast układ poczdamski 114 300 km² terytorium europejskiego. Poza tym uchwalono odszkodowania, które w znikomym stopniu zostały wyegzekwowane. Austro-Węgry zostały rozszadkowane i utraciły status mocarstwa europejskiego. W wyniku tych zmian w ramach ładu wersalskiego odzyskały niepodległość: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Jugosławia, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia. Natomiast po porozumieniach poczdamskich Litwa, Łotwa i Estonia utraciły całkowicie niepodległość, a pozostałe kraje zostały włączone do radzieckiej strefy wpływów jako jej satelity, a Finlandia okrojona terytorialnie pozostała państwem neutralnym. W ładzie wersalskim Niemcy uniknęły okupacji ( poza strefą Kolonii okupowaną przez Anglię w okresie 1919-1926, strefą Koblencji okupowanej przez USA (1919-1923) i Francję (1923 – 1930) i strefą Moguncji okupowanej przez Francję 1918 - 1929) natomiast po Poczdamie było poddane całe terytorium okupacji. W ramach ładu poczdamskiego zlikwidowano państwo pruskie (ustawa 46 z 25.02.1947 r.), czego nie dokonano w Wersalu.
W dziedzinie wojskowej traktat wersalski zobowiązywał Niemcy do zredukowania swej armii do 100 tysięcy żołnierzy , w tym 4 tysięcy oficerów. Sztab generalny uległ rozwiązaniu, zniesiony został powszechny obowiązek służby wojskowej, ograniczono flotę wojenną, zakazano łodzi podwodnych; nadwyżka floty morskiej miała być albo zniszczona , albo zamieniona na handlową lub przekazana aliantom, zakazano lotnictwa wojskowego i morskiego. Umowa poczdamska szła dalej i przewidywała całkowite rozbrojenie Niemiec, likwidację armii lądowej, sił morskich i powietrznych, sztabu generalnego, formacji SS, S.A.,SD, Gestapo, organizacji paramilitarnych i weteranów wojskowych, zakaz produkcji broni, środków chemicznych, maszyn i innych środków potrzebnych do produkcji wojennej miało podlegać ścisłej kontroli i być ograniczona wyłącznie dla potrzeb pokojowych. Nadwyżka potencjału przemysłowego miała być zdemontowana w ramach odszkodowań lub zniszczona.
Polityka zagraniczna wszystkich rządów Rzeszy Niemieckiej lat 1919 do 1938 miała ten sam główny cel: rewizję Wersalu. Jako że alianci nie okazywali gotowości do jego rewizji, rządy niemieckie próbowały osiągnąć ten stan rzeczy, jaki zostałby uzyskany, gdyby pozwolono Niemcom brać udział w obradach wersalskich. Niemiecki minister spraw zagranicznych, Graf Brockdorff-Rantzau po wręczeniu mu w maju 1919 roku propozycji tekstu układu, powiedział: „Układ ten stoi w ostrym przeciwieństwie do uzgodnionych podstaw trwałego pokoju. Prawie że żadne z propozycji postanowień układu nie odpowiada uzgodnionym warunkom (w momencie zawieszenia broni) i projekt układu żąda w kwestii terytorialnej aneksji czystoniemieckich terenów i ucisk ludności niemieckiej. On przynosi z sobą całkowity upadek niemieckiego życia gospodarczego i prowadzi naród niemiecki do niespotykanego w historii świata niewolnictwa. Realizacja tej propozycji układu przyniosłaby dla całego świata nowe nieszczęście.” Marszałek Francji Ferdinand Foch, w roku 1918 dowódca naczelny wojsk alianckich we Francji, tak się wyraził o układzie pokojowym: „To nie jest pokój. To jest zawieszenie broni na dwadzieścia lat!”.
Ładu poczdamskiego oficjalnie rządy niemieckie nie kwestionowały, chociaż były i są czynione różne działania przez niemieckie organizacje, a rządy działania te pozostawiały milcząco – jest to swego rodzaju akceptacja tych działań.
Ład wersalski nie doprowadził do właściwej kapitulacji Niemiec (w podpisywaniu porozumienia nie uczestniczył żaden czynny wojskowy, nie mówiąc już o dowódcach) ,a forma była upokorzeniem dumnego narodu niemieckiego. Narzucone odszkodowania nie uwzględniały racjonalnie możliwości niemieckiego Państwa. Dlatego zostały faktycznie na papierze bo wpłacone odszkodowania były zbliżone do zaciągniętych pożyczek przez Niemcy. Zamiast 132 Niemcy zapłaciły nie więcej niż 22 miliardy marek. Substancja gospodarcza Niemiec pozostała nienaruszona. W Poczdamie stworzono program reparacji bardziej umiarkowany, ale za to bardziej realny. Brak pragmatyzmu i błędy popełnione przez organizatorów ładu wersalskiego były zarodkiem do kolejnej wojny. Porządek wersalski został zbudowany na „dwuznacznej sytuacji militarnej”; ani zwycięskim armiom ani narodom nie zostało unaocznione w pełni zwycięstwo nad Niemcami. Armie te nie wkroczyły na teren pokonanych Niemiec. Stworzono w Niemczech mit, że armia i naród zostały zdradzone. To stworzyło atmosferę do negacji traktatu wersalskiego. Zupełnie inaczej przebiegało to w ładzie poczdamskim.
W 1918 roku Niemcy i ich sojusznicy zawiesili broń przyjmując koncepcje 14 punktów Wilsona, natomiast w 1945 roku zostały zmuszone do bezwarunkowej kapitulacji. Ograniczenia wojskowe narzucone Niemcom w Wersalu miały charakter połowiczny i nie eliminowały całkowicie armii. ani tym bardziej podstaw gospodarczych jej szybkiego odrodzenia się. Poczdam przyjął w tej dziedzinie decyzje maksymalne, obliczone na całkowitą demilitaryzacje Niemiec, chociaż zrealizowane tylko w Niemczech wschodnich.
Poczdam był kolejnym przejawem aktów nielojalności USA i Wielkiej Brytanii wobec narodów za „żelazną kurtyną”. To był wstęp do „zimnej wojny” pomiędzy dwoma blokami ideologicznymi. Nastąpiło głębokie przesunięcie sił w układzie europejski i światowym. Nastąpiła zmiana na pozycji głównego mocarstwa Europy – ZSRR.
Została spacyfikowana Europa Środkowa i Południowa, a rejon bałtycki przestał odgrywać należną mu role. Byłe europejski mocarstwa systematycznie traciły kolonie oraz swoje strefy wpływów. Mam wątpliwość czy użycie słowa ład w obydwu przepadkach jest stosowne. Zarówno po zawarciu traktatów w Wersalu jak i Poczdamie trwały procesy dyplomatycznych i politycznych negocjacji w wyniku, których ustalenia określone w ww. traktatach ulegały ciągłym i systematycznym zmianom. Ład jest czymś trwałym, przewidywalnym, wiadomym. Dlatego coś co ulega ciągłym trudnym do przewidzenia zmianom, a w konsekwencje wywołuje wojnę (w przepadku Wersalu, była to wojna otwarta, a w przypadku Poczdamu tzw. „zimna wojna”) trudno określać ładem.
Bibliografia:
Marek Chmaj, Wojciech Sokół, Janusz Wrona „Historia Polski. Historia powszechna”.
Lech Bielicki, Mateusz Trąba „Tablice historyczne”.
Popularna Encyklopedia Powszechna p. red Jana Pieszczachowicza.
M. Leczyk, Ład Wersalski- Ład Poczdamski,Zeszyt Naukowy102 ,WAP,Warszawa 1980.
Wielka Historia Świata, Pinnex, Kraków 2004, T. X, XI.
J.Pajewski, Historia Powszechna 1871-1918, WN PWN, Warszawa 2001.
J.Pajewski, Pierwsza Wojna Światowa 1914-1918, WN PWN, Warszawa 2004.
A. Czubiński, Historia Powszechna XX wieku , Wydawnictwo Poznańskie Poznań 2003.
W. Roszkowski, Półwiecze Historia Polityczna Świata po 1945 roku WN PWN Warszawa 1997
Historia Polityczna Świata XX wieku p. red. M. Bańkowicza, Wydawnictwo UJ, Kraków 2004.