Układ Warszawski – powstanie i działalność

Po powołaniu NATO Związek Radziecki postanowił stworzyć oficjalną strukturę, która będzie nadzorować wojska krajów bloku wschodniego, właśnie te zmiany w sposobie patrzenia na siły zbrojne państw zależnych były równie ważną, co stworzenie NATO i przyjęcie do jego struktur 06.maja 1955 roku Republiki Federalnej Niemiec przyczyną budowy nowego sojuszu w Europie Środkowo - Wschodniej. 14 maja 1955 roku w Warszawie Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska, Rumunia, Węgry i Związek Radziecki podpisały Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej, nazwane później od miejsca jego zawarcia Układem Warszawskim. Układ Warszawski został oficjalnie zarejestrowany 10.10.1955 roku pod nr. 2962 w sekretariacie Organizacji Narodów Zjednoczonych, jako sojusz obronny, działający zgodnie z artykułem 51 Karty Narodów Zjednoczonych.
Dokument zaczął obowiązywać 2 czerwca roku 1955, jego postanowienia miały kształtować układ sił w Europie w sumie przez 40 lat - 20 lat, na które był zawarty i automatycznie przedłużeny dla wszystkich krajów które go nie wypowiedzą w 1975 i w 1985 na kolejne 10-latki. Albania została pominięta przy dzieleniu stanowisk i funkcji w organach układu i dlatego w1961 roku de facto, a formalnie w 1968 postanowiła z niego wystąpić. Najistotniejsze dla kształtu współpracy wewnątrz Układu są trzy artykuły porozumienia: 3, 4 i 7.
Artykuł 3 nakłada na sygnatariuszy obowiązek wzajemnego konsultowania się w kwestiach dotyczących najważniejszych spraw międzynarodowych,
4 zobowiązuje kraje członkowskie do udzielania pomocy, w tym pomocy zbrojnej, kiedy którykolwiek z członków układu padnie ofiarą napaści.
Artykuł numer 7 zakazuje uczestnictwa w układach, których interesy są sprzeczne z sygnowanym Układem o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy.
Władze ZSRR stworzyły nowe zasady uregulowania stosunków z podległymi krajami swojej strefy wpływów w Europie po zrezygnowaniu z instytucji „doradców” w resortach siłowych.
Kluczową instytucją decyzyjną sojuszu ustanowiono Doradczy Komitet Polityczny, który złożony był z przedstawicieli państwa- sygnatariuszy, zwykle funkcję tę sprawowali I sekretarze partii komunistycznych, ministrowie spraw zagranicznych lub szefowie resortów obrony narodowej poszczególnych państw. Każdy kraj dysponował jednym głosem, do podjęcia decyzji wymagana była jednomyślność. Zadaniem Komitetu było rozstrzyganie problemów kluczowych dla efektywnego funkcjonowania Układu. Ustalenia podjęte przez organ decyzyjny Układu realizowało Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych, w skład którego wchodził Naczelny Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych (mianowany przez wszystkie kraje Układu) ze swoimi zastępcami, a także Sztab Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Stało się niepisaną tradycją, że tytuł Naczelnego Dowódcy przypadał wysoko postawionym dygnitarzom rosyjskim:
1. marszałek Iwan Koniew (1955-1960)
2. marszałek Andriej Greczko (1960-1967)
3. marszałek Iwan Jakubowski (1967-1976)
4. marszałek Wiktor Kulikow (1976-1987)
5. generał pułkownik Piotr Łuszew (1987-1991)
Funkcję zastępców Naczelnego Dowódcy obejmowali szefowie lub wiceszefowie resortów obrony krajów Układu. Tytuł zastępcy wiązał się jednocześnie z objęciem dowództwa nad wojskiem należącym do kraju, którego dowódca pochodzi. Sztab Zjednoczonych Sił Zbrojnych złożony był ze stałych przedstawicieli sztabów generalnych poszczególnych krajów członkowskich, szefem tego organu był generał Armii Związku Radzieckiego Siergiej Sztemienko. Głównym celem, w jakim stworzono instytucję Zjednoczonego Dowództwa, była koordynacja działalności i wszelkiej aktywności sił zbrojnych krajów - sygnatariuszy. Równie ważne było stworzenie systemu umożliwiającego wzajemną i skuteczną obronę w razie napaści zbrojnej innych państw. Podczas narady Komitetu w stolicy Czechosłowacji w roku 1956 podjęto decyzję o utworzeniu organu pomocniczego Układu - Stałej Komisji. Instytucja ta miała za zadanie organizowanie i planowanie polityki zagranicznej krajów należących do paktu. W roku 1969 na posiedzeniu w Budapeszcie powołano dwie inne instytucje o charakterze pomocniczym: Komitet Ministrów Obrony (Państw Członkowskich Układu) i Radę Wojskową Dowództwa Zjednoczonych Sił Zbrojnych, w jej skład weszli zastępcy Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych.
W celu zapewnienia płynnej i skutecznej realizacji zadań Układu, państwa członkowskie przyjęły na siebie pewne zobowiązania. By zapewnić pokój w tej części Europy, każdy kraj zadeklarował budowę własnej polityki w oparciu o zasady pokojowe i wyrzeczenie się w relacjach z innymi krajami gróźb użycia siły zbrojnej, a także łagodzenie międzynarodowych sporów metodami pokojowymi. Kolejnym obowiązkiem sygnatariuszy było uczestnictwo w przedsięwzięciach i inicjatywach międzynarodowych mających na celu wzmacnianie i propagowanie pokoju. Do takich zaliczyć możemy na przykład: powszechną redukcję zbrojeń czy zakaz korzystania z broni masowego rażenia. Postanowienia i reguły rządzące Układem nie są sprzeczne z Kartą Narodów Zjednoczonych, dlatego są dodatkowym gwarantem pokoju i bezpieczeństwa zbiorowego w Europie Środkowo - Wschodniej. Akt założycielski Układu Warszawskiego zakładał jego rozwiązanie w sytuacji, gdy w Europie powstanie nowy system zapewniający bezpieczeństwo zbiorowe. W związku z tym postanowieniem kraje członkowskie Układu składały niejednokrotnie propozycje jednoczesnego i zupełnego rozwiązania NATO i Układu Warszawskiego. Sugestie te nie spotykały się jednak z akceptacją państw Europy Zachodniej. Siły zbrojne podległe organom Układu Warszawskiego stanowiło około dwieście dywizji Związku Radzieckiego i osiemdziesiąt dywizji pozostałych państw - sygnatariuszy porozumienia, które zobowiązywało je do oddania do dyspozycji przywódców Układu Warszawskiego właściwej jakości i ilości wojska. Wspólne ćwiczenia taktyczne i manewry wojskowe oddziałów zwiększały ich gotowość bojową, doskonaliły metody koordynowania i planowania wszelkich działań wojennych. Inne postanowienia dotyczyły lokalizacji wojsk radzieckich na terytorium niektórych państw członkowskich z poszanowaniem ich suwerenności. Status sił zbrojnych ZSRR w poszczególnych krajach określały specjalnie na tę okoliczność zawierane umowy ( w roku 1956 z Polską, w 1957 z Niemiecką Republiką Demokratyczną, Rumunią i Węgrami, w 1968 z Czechosłowacją ).
Układ Warszawski odegrał istotną rolę w kształtowaniu się historii Europy po II wojnie światowej, a jego oddziały brały udział w wielu ważnych wydarzeniach, niejednokrotnie tłumiąc powstania antykomunistyczne. Gdy 23 października 1956 roku służby bezpieczeństwa ostrzelały uczestników manifestacji patriotycznej pod pomnikiem Bema w Budapeszcie, rzesze demonstrujących ruszyły pod pomnik Józefa Stalina i obaliły go. Komunistyczna Węgierska Partia Pracujących nie mogła nie zareagować, naprędce zwołano Komitet Centralny, którego członkowie uznali zaistniałą sytuację za rewolucję. 24 października 1956 roku Ernö Gerö zwrócił się z prośbą o pomoc do czołowych przedstawicieli wojsk radzieckich. Na teren Węgier wkroczyły liczne oddziały piechoty, wojsk mobilnych, cała akcja wspierana była również "z góry" przez lotnictwo. Powstańcy również mieli wsparcie regularnej armii, co umożliwiło im stosunkowo długotrwałe stawianie oporu. Rok 1956 jest bardzo istotną datą w historii Europy Środkowo-Wschodniej, rozpoczął on szereg przemian w krajach bloku komunistycznego, był to pierwszy zryw ludności przeciwko władzom Związku Radzieckiego.
Po śmierci Józefa Stalina w 1953 roku, rozpoczęła się walka na Kremlu o dojście do władzy, która spowodowała okres odwilży, rozluźnienia po stalinowskim terrorze. Zmiany zostały zapoczątkowane w 1956 na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego kiedy to propagator reform Nikita Chruszczow I sekretarz KC KPZR, dnia 25 lutego wygłosił przy zamkniętych drzwiach referat ,,O kulcie jednostki i jego następstwach”, w którym poddał krytyce rządy Stalina, jego zbrodnie, mordy komunistów, przesiedlenia narodów , oraz doprowadzenie kraju na skraj klęski. Debaty Zjazdu przyznały, że jest wiele dróg prowadzących do socjalizmu, dopuszcając nawet reformy parlamentarne oraz wystąpiły z tezą pokojowej współpracy z kapitalistycznym zachodem.. Już w czerwcu tego roku rozpoczął się wielki wewnętrzny kryzys bloku komunistycznego, a było to za sprawą wydarzeń w Polsce. Po śmierci B. Bieruta I sekretarza KC PZPR oraz w obliczu licznych dyskusji na temat referatu N.Chruszczowa kierownictwo partii podzieliła się na dwie frakcje. Sytuacja ekonomiczna w kraju także nie wyglądała obiecująco. Ludność niezadowolona z panujących rządów w obliczu pogarszających się warunków gospodarczych , dała wyraz sprzeciwu wobec panującego systemu. Miało to miejsce w Poznaniu a konkretnie 28 czerwca w jednym z ośrodków przemysłowych-zakładach im. Hipolita Cegielskiego( ówcześnie im. J.W Stalina). Rozpoczął się tam pierwszy w dziejach PRL strajk robotników, domagających się podwyżek płac, obniżek cen, polepszenia warunków pracy. Z początku miał on formę pokojową , jednak przemienił się w walki uliczne, pojawiły się hasła polityczne, narodowe, niepodległościowe, demonstranci zajęli gmachy użyteczności publicznej, miedzy innymi budynki Urzędu Wojewódzkiego i Bezpieczeństwa Publicznego. Doszło do starć z grupami operacyjnymi oraz wojskiem, które sporadycznie trwały przez kolejne dwa dni. Ostatecznie jednak udało się stłumić zamieszki. W ciągu tych dwóch dni śmierć poniosły 73 osoby , a około tysiąc zostało rannych. Następnie rozpoczęły się liczne represje wymierzone wobec demonstrantów. Wydarzenia te zapoczątkowały szereg zmian w ówczesnej Polsce.
W pażdzierniku 1956 doszło do licznych wieców i demonstracji ludowych ( największa odbyła się w Warszawie na Placu Defilad, gromadząc około 400 tyś osób). Ludność domagała się poszerzenia marginesu wolności, wycofania wojsk armii czerwonej, uwolnienia księży i biskupów (w tym Kardanała Stefana Wyszyńskiego), zlikwidowania Urzędów Bezpieczeństwa, popierając przy tym Władysława Gomułkę, w którym widzieli przywódcę, który potrafił przeciwstawić się Stalinowi, pragnącego budować socjalizm w innym od stalinowskiego wymiarze. Władza w obliczu takiego nacisku społecznego na obradach VIII Pleneum KC PZPR (19-21 października), wybrała na I sekretarza partii Władysława Gomułkę, oraz zapowiedziały reformy w państwie. W tym samym czasie do Polski przybyło Prezydium KC KPZR z Nikitą Chruszczowem na czele. Byli oni przeciwni wyborowi W. Gomułki na I sekretarza. Jednocześnie w kierunku Warszawy wyruszyły radzieckie oddziały. Polska stanęła w obliczu interwencji zbrojnej armii czerwonej a z drugiej strony ogólnonarodowego powstania. Jednak władze Kremla po kilku godzinach doszły do porozumienia z PZPR – dzięki któremu Polska odzyskała ,,suwerenność” lecz zobowiązała się do pozostania w Układzie Warszawskim i RWPG. Zaczęły się pierwsze reformy na terenach komunistycznej Europy. Zmieniono zasady współpracy gospodarczej z ZSRR, zaniechano kolektywizacji rolnictwa, wznowiono repatriację Polaków z ZSRR, ograniczono presję ideologiczną na kulturę i życie społeczne, odwołano wielu radzieckich generałów i oficerów radzieckich, kościół odzyskał autonomię oraz uwolniono kardynała S. Wyszyńskiego
Nie był to jednak koniec wydarzeń w Europie Środkowo-Wshodniej1956 roku które wstrząsnęły blokiem komunistycznym. Kolejne miały miejsce na Węgrzech ,w której także po 1953 roku rozpoczęto proces destalinizacji. Promotorem zmian był Imre Nagy wybrany na Premiera przez KC Węgierskiej Partii Pracujących w 1953 r. Jednak podjęte przez niego reformy zostały skrytykowane, a w konsekwencji odwołano go z funkcji premiera w 1955 r. W kraju narastały przekonania przeciwko komunizmowi szerzone przez radio ,, Wolna Europa ” , powstawały kluby dyskusyjne, organizowano demonstracje przeciwko obecności wojsk radzieckich w kraju oraz głosząc hasła suwerenności państwa węgierskiego. Jedna z takich demonstracji solidaryzująca się z Polską pod rządami Gomułki zgromadzona pod pomnikiem Polsko-Węgierskiego bohatera Wiosny Ludów Józefa Bema przekształciła się dnia 23 pażdziernika 1956 w zbrojne powstanie. W obliczu wynikłej sytuacji KC WSP powołało Komitet Wojskowy, który zwrócił się do władz Kremla o pomoc w stłumieniu rozszerzających się zamieszek, oraz powołał nowy rząd z przywróconym do łask Imre Nagy. Dnia 24 pażdziernika 1956 ogłoszono stan wyjątkowy , a wojska Armii Czerwonej wkroczyły do Węgier. Do partyzanckiej walki powstańców przyłączyły się odziały armii węgierskiej z gen. Bela Kiraly na czele. Okres walk pomiędzy 23 a 28 pażdziernika przyniósł śmierć ponad trzem tysiącom osób a setki zostało rannych. 1 Listopada za pośrednictwem Imre Nagiego doszło do zawieszenia broni, odziały radzieckie wycofały się z Budapesztu a władze ZSRR dnia 30 pażdziernika 1956 ogłosiły deklarację uznającą prawo narodów do samostanowienia o swoich losach, suwerenności poszczególnych państw, oraz chęć rozwijania braterskich stosunków z nimi.
Już w dzień później I. Nagy rozwiązuje KC WSP , odwołuje ministrów prokomunistycznych, przystępuje do tworzenia Rewolucyjnego Komitetu Wojskowego Republiki Węgierskiej oraz ogłasza wystąpienie z Układu Warszawskiego, proklamując Węgry krajem neutralnym. Rozpoczęto także rozmowy z władzami radzieckimi o wycofaniu wojsk radzieckich z kraju. Przeciwnikiem poczynań Nagiego było społeczeństwo , w którym zapanował chaos , ale także radziecka elita polityczna. Pierwszy odzew został zapoczątkowany przez grupę przywódców węgierskich z Janasem Kadarem , którzy 1 listopada powołali Wegierskie Centrum Rewolucyjne jako reakcje na ich zdaniem zdradzieckie poczynania ówczesnego premiera. Wystąpili oni z ponowną prośbą o pomoc do władz ZSRR w walce ze zwaną przez nich kontrrewolucją.
ZSRR przyjęło prośbę i 4 listopada rozpoczęło ofensywę militarna wraz z komunistycznymi oddziałami węgierskimi. Walki w stolicy zakończyły się 14 listopada a w całym kraju wygasły pod koniec miesiąca. Ogólny bilans ofiar sięgnął granicy 20 tysięcy, spowodowało to także emigrację około 200 tysięcy uczestników walk w obawie przed represjami. W ciągu następnego roku skazano ponad 6 tyś osób za ,, zbrodnie przeciwko państwu” a cześć z nich była wyrokami śmierci, a w dwa lata później także I .Nagy został skazany na śmierć i stracony. Tak zakończył się rok 1956 w historii Europy Środkowo-Wschodniej
Wydarzenia te jednak były żródłem wielofalowych zmian w dalszych dziejach ustroju komunistycznego, które w ostateczności przyniosły kres tego systemu w Europie .


Przyczyny społeczno-ekonomiczne powstania węgierskiego
Zapaść ekonomiczna i niskie standardy życia na Węgrzech wzbudzały powszechne niezadowolenie. Chłopi byli niezadowoleni z polityki rolnej . Dziennikarze i literaci narzekali na warunki swojej pracy i domagali się wolności słowa. Studenci skarżyli się na warunki nauki i kryteria przyjmowania na uniwersytety (nieprzejrzysty system punktacji, np. punkty za pochodzenie lub przynależność do partii).
Przyczyny polityczne
Po wydarzeniach w Poznaniu 1956 i po wyborze popularnego wtedy Władysława Gomółki na pierwszego sekretarza PZPR wbrew woli Moskwy i bez sowieckiej inwazji, obudziły się nadzieje wewnątrzpartyjnej opozycji węgierskiej, na podobny, bez sowieckiego udziału, przebieg wydarzeń na Węgrzech. Węgierska Partia Komunistyczna była podzielona na skrzydła reformatorskie i stalinowskie, jednakże znacznie dalej niż nadzieje wewnątrzpartyjnej opozycji sięgały wolnościowe roszczenia studentów uniwersytetu technicznego w Budapeszcie - domagających się w oświadczeniu z 22 października wolności obywatelskich, demokracji parlamentarnej i narodowej niepodległości. By rozpowszechnić swe żądania, kolportowali je w instytucjach, zakładach pracy i na innych uniwersytetach. Próbowali również (bezskutecznie) skłonić węgierskie radio do odczytania ich oświadczenia.
Jedną z przyczyn powstania była też chęć pomszczenia krzywd wyrządzonych w czasie masowego terroru okresu rządów Rakosiego - przykładowo na Węgrzech w okresie gdy rządził Matyas Rakosi było trzy razy więcej więźniów politycznych niż w Polsce przy trzykrotnie mniejszej liczbie ludności i faktycznym braku na Węgrzech podziemia zbrojnego.
Straty materialne wyniosły 220 mln forintów co stanowiło ok. 25% rocznego dochodu narodowego Węgier. Według archiwów radzieckich zginęło lub zaginęło 740 żołnierzy i oficerów radzieckich, zaś 1540 odniosło rany - ponad połowa z nich poległa w październiku.
7 listopada do Budapesztu przybywa rząd Kadara i przejmuje władzę. Zostaje on oficjalnie uznany przez państwa zachodnie.
Przed powstaniem i w jego czasie nadzorowana przez oficerów amerykańskich sekcja węgierska RWE obiecywała Węgrom militarną pomoc Zachodu, zachęcając ich do zbrojnego wystąpienia i instruując wojskowo (np. uczono sporządzania koktaili Mołotowa).
Kraj po powstaniu węgierskim opuściło blisko 200 tys. Węgrów – kilkadziesiąt tysięcy z nich powróciło po ogłoszeniu amnestii w 1963.
Jednak upadek powstania, wobec ogromnej przewagi wojsk Układu Warszawskiego, był tylko kwestią czasu. Niepodległościowy zryw przyniósł śmierć około 30 tysiącom ludzi, około 200 tysięcy głównie młodzieży i studentów zmuszonych było do emigracji. Opozycjoniści uświadomili sobie, że dopóki pozycja komunistów w ZSRR i krajach bloku wschodniego jest tak silna, kontrrewolucja nie może przynieść oczekiwanych rezultatów, a droga do obalenia systemu jest bardzo daleka. Kolejną próbę uwolnienia się spod wpływów radzieckich podjęli Czesi. Doprowadzono do ustąpienia ze stanowiska Antoniego Nowotnego - I sekretarza KPCz, i zastąpiono go liberałem (jak na owe czasy) Aleksandrem Dubczkiem, który wprowadził wiele reform gospodarczych. Związek Radziecki początkowo godził się na przemiany gospodarcze, jednak kiedy te zaczęły nieść ze sobą demokratyzację, działalność Dubczka spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem komunistów. Wydarzenia te zapoczątkowały tzw. Praską Wiosnę. Operacja "Dunaj" –kryptonim, jaki nadano interwencji członków UW w Czechosłowacji rozpoczętej 21. 08.1968 roku. Uważana jest za największą operację wojskową w historii powojennej Europy.
Geneza
Przemiany polityczne w Czechosłowacji, zapoczątkowane w styczniu 1968 roku spowodowały falę niezadowolenia wśród władz państw socjalistycznych, zwłaszcza ZSRR. Przywódcy europejskich partii komunistycznych obawiali się rewolucji czechosłowackiej, która mogłaby negatywnie oddziaływać na inne społeczeństwa państw demokracji ludowej. Wybrany 4 stycznia 1968 roku I sekretarz Komitetu Centralnego (KSČ) Aleksander Dubczek zapowiedział głębokie reformy społeczne i gospodarcze, uniezależniające państwo od politycznej podległości ZSRR (budowa "socjalizmu z ludzką twarzą"). Tak zwana "Praska wiosna" dla I sekretarza KC KPZR Leonida Breżniewa miała charakter kontrrewolucji, której natychmiast należało zapobiec. Dwustronne rozmowy radziecko-czechosłowackie nie przyniosły spodziewanych efektów. 17 sierpnia w Moskwie podjęto decyzję o interwencji wojsk Układu Warszawskiego na terenieCSRS. 21 sierpnia Minister Obrony Narodowej CSRS wydał zakaz użycia broni wobec wojsk interwencyjnych. Prezydent Czechosłowacji Ludvik Svoboda nakazał uczynić wszystko, co pomogłoby zapobiec rozlewowi krwi.
Przygotowania
Generalną próbą gotowości sił Układu Warszawskiego, zintegrowania wojsk i sztabów oraz zapoznania z terenem operacji, było ćwiczenie frontowo-sztabowe "Szumawa". Początkowo w manewrach miały brać udział jedynie jednostki Armii Radzieckiej i Czechosłowackiej Armii Ludowej. Naciski ze strony Kremla na stronę czechosłowacką sprawiły, że w ćwiczeniach "Szumawa" wzięły udział jednostki LWP i WAL. Ćwiczenie "Szumawa" trwało od 18 czerwca do 2 lipca 1968 roku.
W maju rozpoczęto przegrupowania wojsk przeznaczonych do interwencji, m.in. z rejonu Lwowa przeniesiono 24. Gwardyjską Dywizję Strzelców Zmotoryzowanych, rozmieszczoną później w rejonie Cieszyna, Bielska-Białej i Pszczyny. Jednocześnie trwały prace sztabowe nad przebiegiem interwencji. Przygotowane do operacji wojska ZSRR, NRD, PRL , Węgier i Bułgarii skoncentrowane w pobliżu granic z Czechosłowacją rozpoczęły także manewry "Pochmurne lato '68", mające przejść w końcu lipca w operację "Dunaj", czyli inwazję na Czechosłowację. Sztab wojsk interwencyjnych rozmieszczono w Legnicy. Dowódcą został marszałek radziecki Iwan Jakubowski.

Grupa Armii "Północ", dowodzona przez gen. armii Iwana Pawłowskiego (sztab w Legnicy), mająca wkroczyć z terenu NRD i Polski, opanowując północne i zachodnie Czechy, zwłaszcza trójkąt Karlowe Vary- Pilzno- Czeskie Budziejewice.
 1 Gwardyjska Armia Pancerna (ZSRR), z terenu NRD
 11 Gwardyjska Armia Pancerna (ZSRR), z terenu NRD
 2 Armia LWP (utworzona na bazie SOW dowodzona przez gen. bryg. Floriana Siwickiego)
Grupa Armii "Południe", dowodzona przez gen. płk. Konstantina Prowałowa (sztab w Motyasfold koło Budapesztu) mająca wkroczyć z Węgier, NRD i Ukrainy Zakarpackiej, zajmując Słowację oraz południowo-środkowe Czechy wraz z Pragą.
 20 Armia Gwardyjska (ZSRR), z terenu NRD
 38 Armia Gwardyjska (ZSRR), z terenu ZSRR
 8 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych (Węgry), z terenu Węgier
 36 Armia Lotnicza (ZSRR), operowała z terenu Węgier
Wojska powietrzno-desantowe:
 7 Gwardyjska Dywizja Powietrzno-Desantowa (ZSRR – stacjonowała w Kownie – opanowanie Pragi)
 103 Gwardyjska Dywizja Powietrzno-Desantowa (ZSRR – stacjonowała w Witebsku– opanowanie Brna)
Jednostki NAL NRD, które miały wziąć udział w interwencji (7 Dywizja Pancerna z Drezna i 11 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych z Halle), postawione w stan gotowości bojowej w lipcu 1968, nie wkroczyły do Czechosłowacji 21 sierpnia 1968. W sztabie wojsk interwencyjnych w Milovicach znajdowało się kilku oficerów niemieckich i wydzielona grupa z 2 Pułku Łączności Narodowej Armii Ludowej.
27 czerwca 1968 działacze opozycji opublikowali odezwę "Dwa tysiące słów do robotników, rolników, urzędników (…) i wszystkich", w której wzywali przede wszystkim do intensyfikacji reform. Odpowiedzią na ten apel był list otwarty partii komunistycznych z krajów Układu Warszawskiego, w którym żądano podjęcia zdecydowanych kroków wobec działaczy antysocjalistycznej opozycji. List ten jednak Aleksander Dubczek odrzucił. Opozycja i większość społeczeństwa postulowały o neutralność Czechosłowacji i wystąpienie kraju z Układu Warszawskiego. Założenia "doktryny Breżniewa" określającej zakres suwerenności poszczególnych państw Układu, nie pozwalały na odejście z bloku wschodniego Czechosłowacji. W zaistniałej sytuacji radzieckie czołgi i jednostki wojskowe Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Węgier, Bułgarii, a także Polski (generał Florian Siwicki i oddziały należące do Śląskiego Okręgu Wojskowego) wkroczyły na terytorium Czechosłowacji. W lipcu roku 1989 w Bukareszcie zwołano szczyt, na którym spotkali się przedstawiciele państw Układu Warszawskiego. Postanowiono tam, że państwom należy się prawo do wolnego decydowania o kształcie własnej polityki, co w praktyce oznaczało odrzucenie "doktryny Breżniewa". Wydawało się, że Układ Warszawski upadł, jednak dopiero od chwili wycofania sił zbrojnych Związku Radzieckiego z państw Europy Środkowo - Wschodniej, można mówić o nowych czasach. Obecność oddziałów radzieckich uważana była bowiem za jedną z oznak okupacji. Początkiem roku 1990 Węgry i Czechosłowacja domagały wycofania obcych oddziałów do połowy roku następnego, we wrześniu Niemiecka Republika Demokratyczna wystąpiła z Układu, po czym sowieci podjęli decyzję o wycofaniu armii z tego obszaru. 1 października 1990 roku odbyło się spotkanie ministrów spraw zagranicznych krajów należących do Układu, na którym postanowiono o rozwiązaniu struktur wojskowych. W listopadzie, w Paryżu zorganizowano szczyt Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie ( KBWE ), w czasie którego kraje NATO i UW zobowiązały się do ograniczenia zbrojeń. Równie ważna była deklaracja, że państwa te nie są już dla siebie wrogami. Układ Warszawski rozwiązano ostatecznie podczas budapesztańskiej konferencji ministrów spraw zagranicznych i obrony państw-stron 25 lutego 1991 roku, gdzie zapadła decyzja o jego likwidacji z dniem 01.04.1991 roku potwierdzona na posiedzeniu Politycznego Komitetu Doradczego w Pradze pierwszego lipca 1991 roku, a wzajemne stosunki miały być oparte o Akt Końcowy KBWE z 01.08.1975 roku i Paryską Kartę Nowej Europy z 21. 11 1990 roku, a symbolicznym zakończeniem radzieckiej hegemonii w Europie Srodkowo-Wschodniej stało się ostateczne opuszczenie przez Armię Radziecką terytoriów: Węgier – 19.06.1991 r.; Czecho-Słowacji – 27.06.1991r.; Polski – 17.09.1993 r.; Litwy – 31.08. 1993 r.; Łotwy – 30.04.1994 r.; Estonii – 26.07.1994 r.
Podsumowując, należy stwierdzić, że Układ Warszawski, zdominowany przez Związek Radziecki, tak naprawdę nie służył zachowaniu pokoju w silnie spolaryzowanej Europie, lecz był instrumentem służącym realizacji polityki strachu. Co prawda nie doszło do starć zbrojnych pomiędzy dwoma paktami, lecz tłumaczyć to należy ( bardziej niż "pokojową polityką" ) ogromnymi kosztami jakie niosłaby kolejna wojna. Fundusze te przeznaczano głównie na rozwój przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego. Tworzono wiele, jak się teraz okazuje nie potrzebnych, fabryk i hut. Przemysł hutniczy w Stalowej Woli czy Zakłady w Mielcu to tylko niektóre z inwestycji założonych na potrzeby Układu Warszawskiego, wkrótce po jego obaleniu okazały się polskiej gospodarce zupełnie niepotrzebne, a dziś stoją na skraju bankructwa. Powstanie Układu miało więc wpływ nie tylko na kwestie militarne, lecz również odegrało rolę w kształtowaniu się gospodarek poszczególnych państw. Polska jako ostatnia wystąpiła z Układu Warszawskiego ze względu na to że była depozytariuszem aktów założycielskich i pozostałych dokumentów. Dlatego jako depozytariusz musiała również dopełnić wszystkich czynności z likwidacją tej organizacji.
Bibliografia.
1. Bożena Bankowicz, Marek Bankowicz, Antoni Dudek, "Słownik Historii XX wieku"
2. Artur Patek, Jan Rydel, Janusz Józef Węc „Najnowsza historia świata” T. 1 i 3, Wydawnictwo Literackie.
3. Układ Warszawski – powstanie i działalność 1955 – 1974 wybór dokumentów
4. Witold Pronobis, "Swiat i Polska w XX wieku"
5. Halina Okularczyk, Klauzule prawne ograniczające swobodę wystąpienia państw z organizacji polityczno-wojskowych, PISM Warszawa 1969
6. Wojciech Rokossowski, "Półwiecze, Historia polityczna po roku 1945"