Kultura amfor kulisytych.

W połowie III tysiąclecia na ziemiach polskich pojawiają się plemiona ludów kultury amfor kulistych (KAK). Geneza tej kultury nie jest do końca wyjaśniona. Wywodzi się chyba z terenów nadodrzańskich - dorzecza środkowej Odry i dolnej Łaby, gdzie wytworzyła się na podłożu kultury pucharów lejkowatych (KPL). W czasach swego największego rozkwitu zajmowała obszary podobne do obszarów KPL. Jednak nie dotarła do Dolnej Saksonii oraz na tereny Holandii i Danii. Natomiast na wschodzie poszerzyła się na Podlasie i Wołyń wzdłuż Dniestru aż w okolice Kijowa. Na terenie Polski obejmuje swym zasięgiem przede wszystkim obszary Niżu Polskiego, Śląska i część Małopolski. Ludność KAK zasiedlała tereny o najżyźniejszych glebach (Kujawy, okolice Ślęży, Lubelszczyznę, okolice Solawy i lessy krakowsko-sandomierskie) . Ludność KAK używała także, bardzo nielicznych, wyrobów miedzianych. Znano także pierwsze wyroby z brązu!!!

Osadnictwo
O osadach tej kultury wiadomo niewiele. Zasiedlała głównie nizinne osady, niewielkich rozmiarów, często z zagrodami. Tylko na terenach Czech i Moraw spotyka się obronne osady wyżynne. Zdarzają się też osady o większych rozmiarach np. w okolicach kopalni w Krzemionkach Opatowskich (osada w Mierzanowicach). Budownictwo zróżnicowane od niewielkich budynków słupowych do wydłużonych budynków stawianych nad nieckowatymi zagłębieniami o długości kilkunastu, a nawet 20 m (np. Brześć Kujawski). Budowano także domy o konstrukcji słupowej o kształcie trapezowatym (Mirosławice k. Bydgoszczy, Siciny pod Górą woj. Leszno).

Gospodarka
Zasiedlenie przez ludność KAK terenów z najlepszymi glebami, świadczy że jej głównym zajęciem było rolnictwo oraz hodowla zwierząt domowych (bydło, świnie). Wydaje się, że po raz pierwszy udomowniono konia (mogą na to wskazywać jego pochówki, pierwszy w Europie w Potyrach koło Płońska).

Ceramika
Dosyć pospolitymi formami były amfory o kulistym dnie (ryc. 1a, b, d, e), od których wywodzi się nazwa całej kultury, misy (ryc.1c) i wazy (ryc. 1c, g). W ceramice widać wyraźne wpływy kultury pucharów lejkowatych oraz z kręgu różnych kultur zachodnioeuropejskich. Jednak uderza duża odrębność w zdobnictwie i recepturze gliny z jakiej wykonywano naczynia. W początkowej fazie naczynia zdobiono różnego typu odciskami stempelkowymi w kształcie słupków, kółek, kropek, kącików układających się w szerokie pasma rombów, zygzaków, jodełek, trójkątów itp. W fazie późniejszej zaczęto stosować odciski sznura (rys. 1e). Na ceramice niekiedy pojawia się motyw sfastyki raczej jako symbol kultowy niż forma zdobnicza. Świadczy o tym jej umieszczanie na niewidocznych częściach naczyń (np. wewnątrz amfory z wąską szyjką - Rębków-Parcele k. Garwolina).

Obrządek pogrzebowy
Charakterystyczna jest duża różnorodność z widocznymi wpływami wierzeń megalitycznych - w swej schyłkowej formie. Nie budowano zatem tak potężnych grobowców jak w kulturze pucharów lejkowatych, ale wykorzystywano je do pochówków wtórnych. Umieszczano w nich groby skrzynkowe, korytarzowe lub inne. Ludność KAK wznosiła też własne grobowce w kształcie wydłużonych, prostokątnych lub kolistych mogił ziemnych dochodzących do 30 m średnicy i paru metrów wysokości. Większość z nich jest jednak mniejsza. Mogiły te były częstko otaczane obstawą ze specjalnie sprowadzanych kamieni lub z głazów polnych. Zwłoki składano do grobów zbudowanych z płyt, bloków kamiennych lub wykonanych z drewna charakterystyczne groby skrzynkowe (patrz zdjęcia z Nadrybia 1999). Stosowano też groby płaskie z obstawą z otoczaków, z brukiem kamiennym pod lub nad ciałem nieboszczyka. Często też składano ciała do jam. Dominującą formą pochówków są pochówki w pozycji skurczonej. Bardzo rzadko w pozycji wyprostowanej. Zdarzają się groby z nadpalonymi zwłokami. Praktykowane też było kawałkowanie ciał. Wiele grobów było prawdopodobnie grobami rodzinnymi zawierającymi kilka do kilkunastu szkieletów składanych sukcesywnie. Zdarzają się także przypadki odkrywania kilkudziesięciu ciał w jednym grobie.
Bardzo ciekawe są pochówkówki zwierzęce często występujące razem z ludzkimi. Zdarza się, że nieboszczyk leży otoczony kilkoma krowami, kozami, owcami lub psami. Do dosyć pospolitego zwyczaju należało wkładanie części wyżej wymienionych zwierząt lub innych do grobów ludzi. Najczęściej są to szczęki świni. Znane są też pochówki mieszane ludzko-zwierzęce (np. w Brześciu Kujawskim dziecka i świni). Wiele grobów zwierzęcych wskazuje na rytuał pogrzebowy podobny do związanego z pogrzebem ludzi. Zwłoki zwierząt są poukładane w celowy sposób (por. ryc. obok). Ich groby podobnie jak ludzkie wyposażano w naczynia , bębny gliniane oraz ozdoby. Według wielu badaczy świadczy to niewątpliwie o wielkim znaczeniu zwierząt domowych w codziennym życiu i wierzeniach ludności KAK.



Wyroby kamienne
Z wyrobów kamiennych na szczególną uwagę zasługują siekiery z krzemienia pasiastego wydobywanego w Krzemionkach Opatowskich, w kopalni eksploatowanej wcześniej przez ludność kultury pucharów lejkowatych. Są one bardzo dokładnie wykończone. Występują także krzemienne dłutka z wąskim ostrzem. Część siekier krzemiennych bardzo przypomina płaskie siekiery miedziane znane z obszarów kultur sąsiednich (ale tych ostatnich nie znamy z obszaru KAK). Natomiast prawie całkowicie brak jest toporów kamiennych ze skał krystalicznych tak znamienitych dla KPL. Duże wyroby krzemienne, np. wcześniej omówione siekiery czy też groty oszczepów, charakteryzują się dużo większą dokładnością i świetnością wykonania, niż krzemienne wytwory ludności KPL. Natomiast mniejsze narzędzia krzemienne nie różnią się zbytnio od narzędzi KPL

Literatura
Chmielewski W. Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań Wydawnictwo Muzeum Archeologicznego w Łodzi, Łódź 1952
Godłowski K., Kozłowski J. K., Historia starożytna ziem polskich, PWN, Warszawa 1976.
Hensel W., Polska Starożytna, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 1988.
Hensel W. Prahistoria ziem polskich tom II Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976
Jażdżewski K., Pradzieje Europy Środkowej, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1981.
Krzak Z., The Złota Culture, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1976;
Krzak Z. Megalty Europy, PWN, Warszawa 1994.
Kamieńska J., Kulczycka-Leciejewiczowa A., Przyczynek do znajomości kultury pucharów dzwonowatych w Polsce, w S. Nosek(red.) s 373, 1964;
Kamieńska J., Kulczycka-Leciejewiczowa A., The Bell Beaker Culture, w T. Wiślański (red.) s 366, 1970;
J. Kmiecińskiego (red.) Pradzieje ziem polskich PWN, Warszawa- Łódź 1989
Kozłowski J. K., Kaczanowski P. Najdawniejsze dzieje ziem polskich FOGRA, Kraków 1998
Nosek S. (red.) Studia i materiały do badań nad neolitem Małopolski, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1964,
Wiślański T. (red.) The Neolithic in Poland, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1970.
Wilański T., Kultura pucharów lejkowatych w Polsce, Poznań 1981.
We wrześniu 1999 roku Paweł Zaręba brał udział w pracach ratunkowych w Nadrybiu Dwór woj. lubelskie. W czasie orki , Andrzej Brzozowiec, zaczepił pługiem o duży kamień. Po przyjeździe pracowników Katedry Archeologii UMCS (dr Barbary Bargieł, dr Jana Gurby, dr Jerzego Libery, dr Andrzeja Rozwałki, dr Anny Zakościelnej oraz dr Pawła Zaręby) stwierdzono, że jest to grób skrzynkowy kultury amfor kulistych (Rys. 1-3). W grobie znaleźono dwa naczynia (w bardzo złym stanie) dwie siekierki krzemienne (rys. 4). Szkielet nie zachował się, pozostały po nim tylko dosyć wyraźne ślady kości długich (rys. 4). Po wyposażeniu sądzono, że był to pochówek mężczyzny. Po wstępnych ogledzinach wydawało się, że skały z jakich wykonano skrzynię, pochodzą z wychodni piaskowca z okolic Chełma (ok. 40 km).