Wyżywienie na świecie

Wczoraj na prywatnej poczcie od kolegi Posła otrzymałem informację o sytuacji na rynku zbożowym uwzględniającą uwarunkowania wynikające z zabezpieczeń unijnych. Dodatkowo zwrócił uwagę, że również rozwój produkcji biopaliw ma wpływ na tą sytuację.(chciałem zabrać głos i rozwinąć jego informację, ale bariery techniczne mi to uniemożliwiły i dlatego pozwoliłem sobie napisać niniejsze wystąpienie). Przedstawione problemy są efektem wieloletnich procesów mających swoje odbicie zarówno w ujęciu historycznym i geograficznym. Czynnik klimatyczno-przyrodniczy jest elementem sezonowym i normalnie funkcjonujący system gospodarczy powinien je uwzględniać. Z tego wynika, że gospodarka żywnościowa w skali globalnej jest wadliwie zorganizowana, a wydawane olbrzymie kwoty na FAO itp organizacje budzą wątpliwości. Nie ulega wątpliwości, że jest problem głodu w skali regionalnej i globalnej. Nie rozwiązanie tego problemu jest główną przyczyną komplikacji w okresach nieurodzaju spowodowanym czynnikami klimatycznymi. Pomimo osiągnięć nauki i techniki produkcja żywności w ilościach wystarczających do zaspokojenia potrzeb zwiększającej się liczby ludności świata jest nadal podstawowym problemem1, a osiągnięcie bezpieczeństwa żywnościowego nie oznacza jego trwałości. Wzrost światowej produkcji żywności w XX w. wyprzedził wzrost liczby ludności, co pozwoliło na chwilowe odłożenie neomaltuzjańskiej teorii, że światowa produkcja żywności nie może zwiększać się na tyle szybko, aby zaspokoić efektywny popyt na żywność ciągle rosnącej liczby ludności. Po II wojnie światowej w niektórych regionach światach pojawiły się nadwyżki żywności. W 2002 r. światowa produkcja żywności wystarczyła na zapewnienie każdemu człowiekowi na ziemi o blisko 21% więcej kalorii niż potrzeba na bezpieczny poziom wyżywienia. Stąd też paradoksem współczesnego świata jest to, że zwiększenie zasobów żywności na świecie nie wyeliminowało głodu na świecie. Stopień samowystarczalności żywnościowej jest wyrażony w procentach i oznacza stosunek produkcji krajowej do zużycia krajowego produktów rolniczych (bez względu na pochodzenie tych produktów) tj. surowców (zboża, warzywa, owoce, ziemniaki, mleko lącznie z przetworami w ekwiwalencie mleka, jaj, ryby) i artykułów spożywczych po wstępnym przerobie (mięso, masło, tłuszcze zwierzęce, roślinne, cukier). Im wyższy jest wskaźnik, tym możliwości wyżywienia ludności z własnej produkcji są większe. Skutki długotrwałego niedożywienia które się sumują, wywołują różne choroby. Podstawowym produktem zaspokajającym potrzeby pokarmowe ludności na świecie jest ziarno zbóż. W latach 1961-2002 globalna produkcja zbóż na świecie wzrosła z 805,1 mln ton do 1840,8 mln ton tj. 2,3 razy. W tym czasie globalna produkcja zbóż w krajach rozwijających się wzrosła o 203,6% (z 331mln ton do 1004,9 mln ton), a w krajach rozwiniętych o 76,3% (z 474,1 mln ton do 835,8 mln ton). W latach 1961-2002 światowa produkcja zbóż w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrosła o 13,3% (z 262 kg do 297 kg na 1 mieszkańca). Prawie we wszystkich regionach geograficznych świata produkcja zbóż w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrosła, zmniejszyła się tylko w Afryce (ze 158,1 kg do 133,2 kg na 1 mieszkańca, tj. o 15,8%) i Oceanii (z 596,6 kg do 541 kg na 1 mieszkańca). Największa dynamika wzrostu produkcji zbóż na 1 mieszkańca miała miejsce w Europie, gdzie nastąpił wzrost o 78% (z 337,2 kg do 600,2 kg na 1 mieszkańca).16 Systematyczny wzrost produkcji zbóż wynikał głównie ze zwiększania zbiorów z jednostki powierzchni ziemi uprawnej i upowszechniania nowoczesnej agrotechniki. Najniższe plony osiągane były w Afryce (1240 kg/ha), a najwyższe w Europie 4752 kg/ha. O możliwościach wyżywienia decyduje stopień samowystarczalności Ŝywnościowej,17 którego poziom dla wybranych produktów obrazuje tabela 2.

Tabela 2.
Wskaźniki samowystarczalności podstawowych produktów roślinnych i zwierzęcych w 2002r. (w %)
Produkty Ameryka
Afryka Północna Środkowa Karaiby Południowe.Azja Europa Oceania

Zboża 65,8 119,0 61,2 26,1 101,4 91,4 110,0 170,3
Rośliny okopowe 99,4 101,3 94,0 96,4 99,5 101,2 96,3 98,3
Warzywa 99,7 92,8 143,6 96,8 102,4 100,6 97,9 111,0
Owoce 105,2 75,3 130,5 104,1 145,0 100,6 77,6 107,0
Cukier 71,6 69,2 136,5 288,8 191,0 89,9 93,0 433,0
Tłuszcze roślinne 59,9 107,1 58,6 19,0 193,5 116,4 74,1 120,3
Tłuszcze zwierzęce 50,5 132,9 30,5 28,1 101,1 84,3 98,8 440,1
Mięso 94,7 108,8 82,3 68,3 115,6 95,6 98,1 172,6
Ryby 216,6 79,0 107,4 61,0 406,8 89,8 83,0 110,3
Mleko 84,5 98,8 78,5 54,8 100,6 93,5 105,6 140,2



Źródło: B. Gulbicka, M. Kwasek, Wyżywienie ludności na świecie (w:) G. Dybowski (red.), Wpływ procesu globalizacji na rozwój rolnictwa na świecie, Program wieloletni 2005-2009. Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, I E R i G Ż, Warszawa 2005, s.76.
Szacuje się, że w latach 2001-2003 na świecie było 854 mln niedożywionych ludzi, z czego 820 mln w krajach rozwijających się, 25 mln w krajach transformujących się i 9 mln w krajach uprzemysłowionych. Kraje Azji i Pacyfiku odpowiadały za 64% głodujących w krajach rozwijających się, a udział niedożywionych w populacji Azji i Pacyfiku kształtował się na poziomie 16%. W krajach Ameryki Łacińskiej i Karaibów udział niedożywionych obejmował 10% ludności, co jednocześnie przekładało się na ponad 6% wszystkich głodujących w krajach rozwijających się. W krajach Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki udział głodujących był na poziomie 9%, co odpowiadało blisko 5% głodujących w krajach rozwijających się. W regionie Afryki Subsaharyjskiej udział niedożywionych stanowił 32% ludności i tym samym 25% wszystkich głodujących w krajach rozwijających się. W krajach transformujących się problem niedożywienia skumulowany był w krajach Wspólnoty Niepodległych Państw, gdzie udział głodujących kształtował się na poziomie 7%, co jednocześnie stanowiło 84% głodujących w krajach rozwijających się.19
Od 1990-1992 liczba głodujących w krajach rozwijających się zmniejszyła się tylko o 3 mln ludzi (początkowo nastąpił spadek o 26 mln pomiędzy latami 1990-1992 i 1995-1997, a potem ponowny wzrost o 23 mln do 2001-2003r,). Ludność Azji i Pacyfiku stanowiła 68% populacji krajów rozwijających się, Ameryki Łacińskiej i Karaibów odpowiednio 11%, Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki - 8%, Afryki Subsaharyjskiej 13%. Oznaczało to spadek udziału głodujących w populacji krajów rozwijających się o 3 punkty procentowe z 20% w latach 1990-1992 do 17% w 2001-2003. Udział głodujących w krajach rozwijających się obniżył się z 37% w latach 1969-1971 do 28% w latach 1979-1981 i dalej do 20% w latach 1990-1992. Poziom redukcji głodu na świecie jest zróżnicowany regionalnie. W latach 1990-1992 a 2001-2003 w krajach Azji i Pacyfiku, Ameryce Łacińskiej i Karaibach nastąpił spadek zarówno liczby głodujących jak i ich procentowego udziału. Spadek liczby niedożywionych głównie z ograniczenia liczby głodujących w Chinach z 194 mln do 150 mln, tj. z 16% do 12%; w Wietnamie nastąpił spadek z 21 mln do 14 mln czyli z 31% do 17%, z kolei w Indiach tylko z 215 mln do 212 mln. W Afryce Subsaharyjskiej liczba głodujących wzrosła (169 mln do 206 mln) przy malejącym procentowym udziale (z 35% w latach 1990-1992 do 32% w 2001-2003), natomiast w Północnej Afryce wzrosła zarówno liczba głodujących, jak i ich procentowy udział. W krajach transformujących się liczba głodujących wzrosła z 23 mln do 25 mln.22
Ograniczenie głodu na świecie jest jednym z priorytetów społeczności międzynarodowej. Szczyt Ziemi 1996 wyznaczył sobie jako cel zmniejszenie o połowę liczby głodujących do 2015r., przyjmując jako podstawę lata 1990-1992. Natomiast jednym z Celów Milenijnych jest ograniczenie udziału głodujących o połowę do roku 2015 w porównaniu do 1990r. Według prognozy FAO do roku 2015 nastąpi obniżenie udziału głodujących o połowę tj. z 20,3% w latach 1990-1992 do 10,1% w 2015r. (por. tabelę 3). Oznacza to realizację Celu Milenijnego dla krajów rozwijających się. Ta sama prognoza wskazuje jednak, że nie zostanie zrealizowany cel Szczytu Ziemi z 1996r, ponieważ w 2015r. na świecie będzie wciąż 582 mln głodujących ludzi, a założony cel mówił o 412 mln ludzi. Aby osiągnąć w 2015 roku cel Milenijny. Ludność Azji i Pacyfiku stanowiła 68% populacji krajów rozwijających się, Ameryki Łacińskiej i Karaibów odpowiednio 11%, Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki - 8%, Afryki Subsaharyjskiej 13%.
Szczegółowe dane dotyczące poszczególnych subregionów i krajów zob. The State of Food Insecurity in the World 2006, Eradicating world hunger - taking stock years after the world Food Summit A O, Rome 2006, s. 32-33; http://www.fao.org/icatalog/inter-e.htm
Udział głodujących w krajach rozwijających się obniżył się z 37% w latach 1969-1971 do 28% w latach 1979-1981 i dalej do 20% w latach 1990-1992. Spadek liczby niedożywionych głównie z ograniczenia liczby głodujących w Chinach z 194 mln do 150 mln, tj. z 16% do 12%; w Wietnamie nastąpił spadek z 21 mln do 14 mln czyli z 31% do 17%, z kolei w Indiach tylko z 215 mln do 212 mln. Szczytu Ziemi, w krajach rozwijających się liczba niedożywionych powinna być redukowana o 31 mln rocznie między latami 2001-2003 a 2015.23
Tabela 3.
Prognoza realizacji Celu Milenijnego i Celu Szczytu Ziemi w 2015r.*
Liczba głodujących ludzi (w mln) Udzial głodujących w populacji (w %)
1990-1992 2015 Cel SZ** 1990-1992 2015 Cel M***
Kraje
rozwijające się 823 582 412 20,3 10,1 10,2
Afryka
Subsaharyjska 170 179 85 35,7 21,1 17,9
Bliski Wschód i 24 36 12 7,6 7,0 3,8
Północna Afryka
Ameryka
Łacińska i 60 41 30 13,4 6,6 6,7
Karaiby
Azja Południowa 291 203 146 25,9 12,1 13,0
Azja Wschodnia* 277 123 139 16,5 5,8 8,3
*Prognoza dokonana w oparciu o dane z lat 1999-2001
** Cel SZ - założony cel Szczytu Ziemi 1996 dot. ograniczenia liczby głodujących o połowę *** Cel M - Cel Milenijny dot. ograniczenia udziału głodujących o połowę *Obejmuje również Południowo-wschodnią Azję
Źródło: The State of Food Insecurity in the World 2006. Erating world hunger - taking stock ten years afte the World Food Summit, FAO, Rome 2006, s. 12, World Agriculture: towards 2030-2050. Interim repor Prospects for food, nutrition, agriculture and majo mmodity groups FAO, Rome 2006.
Analiza dotychczasowego ograniczania problemu głodu na świecie w odniesieniu do założonych celów wskazuje, że tylko kraje Azji i Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów zrobiły postęp w zbliżeniu się do celu Szczytu Ziemi. Żaden jednak region nie jest jeszcze wystarczająco blisko, aby ten cel na pewno osiągnąć, a część z nich od tego celu się oddaliła. Jednocześnie wszystkie regiony poza Bliskim Wschodem i Północną Afryką są na właściwej drodze do osiągnięcia Celu Milenijnego, przy czym w przypadku krajów Azji i Pacyfiku, Ameryki Łacińskiej i Karaibów postęp jest znaczący.24
Według prognozy FAO tylko we Wschodniej Azji nastąpi obniżenie liczby głodujących, przy jednoczesnej realizacji celu Szczytu Ziemi (zob. tabela 3). W krajach Afryki Subsaharyjskiej oraz Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki nastąpi wzrost liczby głodujących w porównaniu do roku bazowego.2Prognozuje się, że w 2015 r. Afryka Subsaharyjska będzie skupiała 30% głodujących z krajów rozwijających się w porównaniu do 20% w latach 1990-1992. Osiągnięcia Celu Milenijnego prognozuje się dla krajów Ameryka Łacińskiej i Karaibów, Południowej i Wschodniej Azji.Koncentracja głodujących na obszarach wiejskich wskazuje, że redukcja głodu nie jest możliwa bez specjalnego nacisku na rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich. W krajach dotkniętych głodem rolnictwo staje się kluczem do osiągnięcia zarówno wzrostu gospodarczego jak i redukcji niedożywienia. Doświadczenia wskazuje, że ograniczenie głodu było wynikiem zarówno ogólnego wzrostu gospodarczego, jak i poprawy efektywności produkcji w rolnictwie. Sektor rolny stanowić może swego rodzaju silę napędową dla całej gospodarki żywnościowej, a wzrost dochodów w rolnictwie poprzez generowanie popytu na produkty i usługi pozarolnicze pozytywnie oddziaływać na gospodarkę lokalną. Efektywnej walki z głodem nie będzie bez właściwej woli politycznej, stabilizacji politycznej oraz wsparcia społeczności międzynarodowej.27
Dotychczasowe doświadczenia w walce z głodem na świecie wskazują na pewne fakty. Po pierwsze, ograniczenie głodu jest konieczne do przyspieszenia rozwoju gospodarczego i redukcji biedy. Głód z jednej strony jest bowiem konsekwencją biedy, z drugiej natomiast jej przyczyną. Po drugie, rozwój rolnictwa jest niezbędny aby ograniczyć niedożywienie i biedę. 70% biednych w krajach rozwijających się żyje na obszarach wiejskich i bezpośrednio lub pośrednio zależy od rolnictwa. Po trzecie, pozytywny wpływ zastosowania postępu technicznego na wzrost dochodów i obniżenia cen żywności uzależniony jest od uwzględnienia lokalnych warunków i zdolności do adaptacji nowych technik. Po czwarte, wolny handel może ograniczać głód i biedę. Jego ostateczny wpływ uzależniony jest jednak m.in. od: od stanu infrastruktury rynkowej, przyjętych rozwiązań instytucjonalnych, przeprowadzonych reform gospodarczych, działań marketingowych i systemu zabezpieczenia. Po piąte, inwestycje publiczne w infrastrukturę, badania i rozwój, edukację i promocję rozwoju rolnictwa są niezbędne. Po szóste, zewnętrzne wsparcie rozwoju sektora rolnego nie zawsze odzwierciedla potrzeby danego kraju. Po siódme, pokój i stabilizacja to warunek sine qua nondla redukcji głodu i biedy.
Efektywna walka z głodem w przyszłości wymaga realizowania strategii uwzględniających wsparcie rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. Chociaż przyjmowane rozwiązania muszą brać pod uwagę warunki charakterystyczne dla danego kraju, można wskazać pewne obszary, których uwzględnienie powinno pozytywnie wpłynąć na redukcję głodu do 2015r. Chodzi o: ustalenie ograniczenia głodu i biedy jako priorytetu programów pomocowych, wzmożonych inwestycji zagranicznych i krajowych; przyjęcie dualnej ścieżki ograniczania głodu poprzez wsparcie rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich; zwiększanie efektywności małych gospodarstw rolnych; kreowanie przyjaznego otoczenia dla prywatnych inwestycji; ograniczanie biedy poprzez dostarczanie dóbr publicznych; oddziaływanie na poprawę konkurencyjności w handlu międzynarodowym; koordynację krajowych i międzynarodowych źródeł pomocy dla rolnictwa i obszarów wiejskich.28
Źródłem wzrostu światowej produkcji zbóż w latach 1960-2000 były w 92% wyższe plony, a reszta wynikała ze zwiększania obszaru upraw. 29 Jednak systematyczny wzrost produkcyjności rolnictwa negatywnie wpływa na środowisko naturalne, co stwarza nowe wyzwania dla rozwoju rolnictwa i gospodarowania zasobami naturalnymi.30 Wprowadzenie technologii ochraniających środowisko może jednak spowodować, że produkcja żywności nie będzie wystarczająca dla rosnącej liczby ludności. Szacuje się, że w krajach rozwijających się do 2020 roku popyt na zboża zwiększy się o 80%, a na produkcję zwierzęcą o 64%. Taki popyt będzie zaspokojony, jeżeli produkcja zbóż będzie wzrastać rocznie o 1,9%, zwierzęca o 3%, a okopowych bulwiastych o 1,7% średnio rocznie. Tylko plony zbóż powinny wzrastać o 1,5% rocznie. Osiągnięcie takiego poziomu wzrostu produkcji żywności i wydajności pozwoli ograniczyć niedożywienie na świecie, ale do tego konieczne jest wykorzystanie jakościowych czynników wzrostu w krajach rozwijających się. Konieczne są inwestycje w sektorze rolniczym, wzrost środków na badania naukowe w rolnictwie, większy dostęp do nowoczesnych nakładów, wprowadzenie nowych odmian upraw, nowoczesne technologie zmniejszające erozję gleb, odpowiednia krajowa i międzynarodowa polityka Obiecującym osiągnięciem nowoczesnej nauki w walce z niedożywieniem jest zastosowanie w rolnictwie biotechnologii32 czy też rozwoju żywności modyfikowanej genetycznie.33 Zastosowanie biotechnologii w rolnictwie pozwali m.in. na: zwiększenie wydajności roślin, stopnia ochrony roślin i zwierząt przed szkodnikami i chorobami, uodpornienie na zmiany warunków klimatycznych, ograniczanie braków mikroskładników w żywieniu ludności przez zwiększenie odżywczej wartości żywności i trwałości produktów. Według raportu FAO w 2003 roku na świecie rośliny transgeniczne uprawiało się na obszarze 70 mln ha, z czego na kraje uprzemysłowione przypadało 50 mln ha, a kraje rozwijające się 20 mln ha. Największe powierzchnia upraw transgenicznych jest w USA - 42,8 mln ha, Argentynie - 13,9 mln ha, Kanadzie 4,4 mln ha, Brazylii 3 mln ha, Chinach 2,8 mln ha. Najpopularniejsze wśród tych roślin są uprawy soi (41,4 mln ha), kukurydzy (15,5 mln ha), bawełny (7,2 mln ha) i ryŜu (3,6 mln ha). Komisja FAO dotycząca Genetycznych Zasobów na cele żywnościowe i dla rolnictwa przyjęła w 2001r. Traktat o Genetycznych Zasobach na cele żywnościowe, zgodnie z którym przyjmowane zobowiązania na rzecz poprawy wyżywienia na świecie muszą być zgodne z konwencją o biologicznej różnorodności. Rozwiązanie problemu żywnościowego w krajach rozwijających wymaga zaangażowania społeczności międzynarodowej. Wiąże się to m. in. z tym, że bezpieczeństwo żywnościowe jest podstawowym elementem bezpieczeństwa międzynarodowego. Potrzeba zapewnienia sobie bezpieczeństwa w zakresie wyżywienia była i jest też jedną z istotnych przesłanek prowadzenia przez kraje wysokorozwinięte interwencyjnej polityki rolnej. O bezpieczeństwie żywnościowym decydują trzy przesłanki:
1)fizyczna dostępnośc żywności
2)ekonomiczna dostępność żywności,
3)zdrowotna odpowiedniości i jakość żywności.
Powyższe przesłanki wymagają globalnego współdziałania w zakresie ich spełnienia. Dlatego jest błędem zamykania problemu żywności w regionach, gdyż jej jakość jest uzależniona od działalności we wszystkich dziedzinach. Szczególne znaczenie ma środowisko naturalne i wdrożenia osiągnięć i eksperymentów genetycznych.