Stosunki państw ASEAN i ich wpływ na politykę ChRL.

Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ang. Association of South East Asian Nations) założone w 1967 roku na podstawie Deklaracji z Bangkoku w celu obrony swoich interesów politycznych i gospodarczych, przez Filipiny, Indonezję, Malezję, Singapur, Tajlandię Brunei, Wietnam, Laos i Birmę (w różnych okresach te państwa przystępowały do tej organizacji). Główymi celami organizacji to:
- Przyśpieszanie wzrostu ekonomicznego, rozwoju socjalnego i kulturalnego w regionie: fundacja ma budować pokojową i dobrze współpracującą wspólnotę narodów południowo -azjatyckich.
- Promowanie regionalnego pokoju i stabilizacji poprzez trwałe respektowanie sprawiedliwości i reguł prawa w stosunkach między krajami w regionie i dochowywanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych.
Sposobami osiągnięcia tych celów miało być m.in. przyspieszenie rozwoju gospodarczego, promowanie aktywnej współpracy i wzajemnej pomocy w dziedzinie ekonomicznej, kulturowej i społecznej. Ważnym czynnikiem przyspieszającym proces integracji była kwestia rozprzestrzeniającego się w Azji Południowo-Wschodniej komunizmu. Państwa-założyciele chciały bronić się przed jego wpływami, a integracja ułatwiłaby komunikację i unikanie ewentualnych kryzysów w regionie. Stowarzyszenie się w znacznym stopniu uniezależniłoby też państwa Azji Południowo-Wschodniej od rynków dawnych państw kolonialnych, jak Francji, Wielkiej Brytanii czy Portugalii. Także rosnące znaczenie ekonomiczne Japonii i obawa, iż może powrócić ona do historycznej mocarstwowości, były elementem akcelerującym integrację. To oficjalnie, nieoficjalnie mówi się, że ASEAN, od lat 90-tych, próbuje przeciwstawiać się dominacji chińskiej w regionie, a mając w ręku potężny atut jakim są: cieśnina Malakka i cieśnina Singapurska, główna droga dostarczania do Chin, Japonii i Korei Południowej surowców energetycznych z Iranu i Afryki, stara się lawirować pomiędzy wielkimi tego świata, i czerpać z tego jak największe korzyści, m.in. zapewnienie sobie bezpieczeństwa. W skład ASEAN wchodzi tylko 10 państw, jednak liczba ludności i zasięg terytorialny są zbliżone z UE i wynoszą 583 mln ludności na terenie 4,4 mln km2 . W przypadku ASEAN PKB w 2008 roku wyniosło 1 506 mld USD(1/10 UE), a średnie PKB per capita 2 580 USD. Warto zwrócić uwagę na różnice rozwojowe pomiędzy poszczególnymi krajami. Dysproporcja PKB bezwzględnego pomiędzy najbogatszym i najbiedniejszym krajem w ASEAN jest 96-krotna. PKB najbiedniejszego kraju ASEAN, Laosu, 5,3 mld USD. Jeżeli chodzi o element ekonomiczny, przez pierwsze 25 lat swojej działalności ASEAN nie stworzył skutecznych mechanizmów, skupiając się raczej na utrzymaniu rozwoju współpracy politycznej ASEAN, jak np. Układ o Przyjaźni i Współpracy w Azji Południowo-Wschodniej (Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia) z 1976 r. W 1992 r. na Szczycie w Singapurze została podjęta decyzja o utworzeniu w ciągu 15 lat strefy wolnego handlu (ASEAN Free Trade Area - AFTA). Z powodu kryzysu finansowego w 1997 r. okres ten został skrócony i w dniu 1 stycznia 2003 r. Malezja, Indonezja, Filipiny, Singapur i Tajlandia utworzyły ostatecznie strefę wolnego handlu, której dalszy rozwój został potwierdzony przez Kartę ASEAN w 2005 r. Rozwój ekonomiczny ostatnich lat, pomimo kryzysu finansowego z 1997 r. czy pewnych konfliktów wewnętrznych, osiągnięty przez niektóre z państw Azji Południowo-Wschodniej, powinien być raczej przypisywany w całości pojedynczym zmianom jakie zaszły w tym regionie od początku 1970 r., niż samemu ugrupowaniu. Rozwojowi sprzyjała zmiana orientacji krajów z systemów zamkniętych na otwarte, ukierunkowane na eksport i wspierane przez inwestujący kapitał zagraniczny.Rozszerzenie ASEAN dokonywało się zaś nie na podstawie ekonomicznej, ile bardziej politycznej czy geograficznej. Przyjęcie Wietnamu w 1995 r. miało wymowę symboliczną - komunistyczny kraj znalazł się w strukturach organizacji krajów niepodległych, od 30 lat zrzeszony w celu ochrony przed komunizmem. Rosnące wpływy Chin - militarne i polityczne - wpłynęły na członkowsko Myanmaru/Birmy (junta wojskowa) oraz Laosu. W 1999 r. do ASEAN dołączyła Kambodża. Dalsze rozszerzenie ugrupowania jest możliwe, a decydującym wymogiem przyjęcia nowego państwa jest położenie geograficzne zainteresowanego kraju. W Karcie ASEAN nie ma zapisów dotyczących wymogów ekonomicznych, a jedynie uznanie kandydata przez kraje ASEAN, zgoda na warunki zawarte w Karcie ASEAN oraz możliwość i chęć wypełniania zobowiązań wynikających z członkostwa. Przedstawiciele państw działają w imieniu ich rządów, nie występuje tutaj obywatelstwo asean-owskie czy karta praw i obowiązków obywatelskich. Struktura organizacyjna ASEAN cechuje się małą elastycznością i silnym uwarunkowaniem narodowym. Organy międzyrządowe wyposażone są w ograniczoną władzę, nie posiadają bowiem jakichkolwiek kompetencji oddanych im przez państwa członkowskie. Stowarzyszenie od początku swojego istnienia stanowi bardziej platformę konsultacji dla krajów, niż organ decydujący o wspólnej polityce. Fakt, iż kraje tworzące ASEAN to częściowo byłe kolonie (z wyjątkiem Tajlandii), długo pozostające bez własnej państwowości, skutkuje tym, iż raczej niechętnie zgodziłby się one na oddanie części swoich uprawnień organizacji ponadnarodowej. Struktura funkcjonalna ASEAN jest zdecydowanie prosta. W 2008 r. Karta ASEAN zreformowała częściowo instytucje Stowarzyszenia, jednak nie ustanowiła żadnego nowego ciała decyzyjnego. Nadal pozostaje nim ASEAN Summit - Szczyt ASEAN, w skład którego wchodzą głowy państw i szefowie rządów krajów członkowskich, choć warto zwrócić uwagę na rozbudowanie struktury instytucjonalnej ASEAN. Karta wymienia tutaj, obok Szczytu, Radę Koordynującą ASEAN, Radę Wspólnoty ASEAN, Sekretariat Generalny ASEAN z Sekretarzem Generalnym, Komitet Stałych Przedstawicieli w Dżakarcie, Sekretariaty Narodowe, Ciało do Spraw Ochrony Praw Człowieka (ASEAN Human Rights Body) oraz Fundacja ASEAN, wspomagająca działania Sekretariatu Generalnego. Struktura ta jest pionowa z dołu do góry, co oznacza, że to państwa, poprzez konsultacje i kooperację, wpływają na pracę organu ponadnarodowego. ASEAN jako federacja narodów ma ograniczoną legitymizację, zajmuje się sprawami wspólnymi dla wszystkich członków, jednak nie występują tu instytucje wspólnotowe w znaczeniu europejskim (np. Europejski Trybunał Obrachunkowy czy Komitet Ekonomiczno-Społeczny) czy wspólnotowe ciało pełniące funkcję egzekutywy. Zapadające tutaj decyzje muszą być przyjęte jednogłośnie, za zgodą wszystkich członków, inaczej żadne akcje nie są podejmowane. Tylko w wyjątkowych sytuacjach Szczyt ASEAN może jednorazowo zmienić zasadę podejmowania decyzji. W przeciwieństwie do UE nie ma też żadnego organu, który mógłby narzucić któremuś z krajów dane działania. Poczynione zostały pewne próby tworzenia poczucia identyfikacji obywateli z organizacją jako strukturą ponadnarodową, na co wpływać mają wspólna flaga i hymn, a także własne hasło ASEAN - One Vision, One Identity, One Community. W grudniu 2005 r. odbył się XI Szczyt ASEAN, na którym podjęto decyzję o utworzeniu Karty ASEAN (Charter of the Association of SouthEast Asian Nations), swoistej konstytucji Stowarzyszenia. Ostateczne podpisanie Karty miało miejsce 20 listopada 2007 r. podczas XIII Szczytu ASEAN w Singapurze. Dokument wszedł w życie 1 stycznia 2009 r. Karta tworzy fundamenty do dalszej, pogłębionej integracji ASEAN w strukturę bardziej zwartą i opartą na instrumentach prawnych jednym z jej przesłanek jest nadanie stowarzyszeniu osobowości prawej. W jej założeniach leży przekształcenie Stowarzyszenia w organizację opartą na trzech filarach: wspólnocie ekonomicznej, wspólnocie polityki i bezpieczeństwa oraz wspólnocie społeczno-kulturalnej. W tym celu dokonana została także, wspomniana wcześniej, reforma instytucjonalna. Docelowym terminem ukończenia tego etapu jest rok 2015. Celem karty jest także ostateczne zakończenie procesu tworzenia wspólnego rynku, ze swobodnym przepływem towarów, usług i inwestycji oraz zwiększeniem ułatwień w odniesieniu do swobodnego przemieszczania się przedsiębiorców, inwestorów i siły roboczej. Pogłębiona integracja obejmuje także elementy polityczne - zakłada określenie wspólnych praw i obowiązków krajów członkowskich, a także określa podstawowe kierunki w stosunkach z partnerami spoza Stowarzyszenia. Ciągle jednak zachowana pozostaje formuła wzajemnej nieingerencji krajów członkowskich w ich sprawy wewnętrzne. Obok tego zakłada się działania w granicach prawa oraz poszanowanie zasad demokracji. Karta tworzy także ponadnarodowe ciało ochrony praw człowieka (ASEAN Human Rights Body - AHRB). Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż ciało to - dopiero co utworzone - już wzbudza dużo kontrowersji. Zarzuca się iż AHRB ma małą władzę kompetencyjną, a fakt iż Birma/Myanmar, Kambodża, Laos i Wietnam nie chcą brać udziału w pracach tego ciała, dodatkowo osłabia jego pozycję. W przypadku ASEAN nie ma w ogóle propozycji tworzenia takich stanowisk - podział na trzy filary i utworzenie odpowiedzialnej Rady Wspólnoty ma charakter konsultacyjno-kooperacyjny. Karta ASEAN nadała Stowarzyszeniu osobowość prawną jako organizacji międzyrządowej, zachowując jednak swobodę działań państw członkowskich w stosunkach z krajami spoza ASEAN, o ile działania te pokrywać się będą z ogólną polityką organizacji i jej dobrem. Owszem, kraje członkowskie będą obowiązywały pewne ramy prawne i polityczne, ustalone na szczytach, ale Stowarzyszenie określać będzie stanowisko ugrupowania na arenie międzynarodowej ramowo. W przypadku ASEAN element ten ciągle nie stanowi priorytetu i jest raczej pomijany. Dokument programowy pt. Wizja ASEAN na 2020 (ASEAN Vision 2020), pomimo iż podpisany w 1997 r., nadaje ton dalszej integracji. Zakłada on, iż do 2020 r. region stanie się sferą pokoju, wolności i neutralności, Dopiero Karta ASEAN stworzyła elementarne podstawy integracji politycznej. Jeżeli chodzi o kraje azjatyckie użyły one elementu gospodarczego jako drogi do integracji społeczno - kulturowej, uznając gospodarkę za środek, a nie cel na ustanowienie regionu Azji Południowo-Wschodniej sferą pokoju i neutralności. Decyzja o utworzeniu sfery wolnego handlu z pewnością silniej powiązała gospodarki azjatyckie, ale działania te ciągle ograniczają się tylko w sferze ekonomicznej. Pomimo iż Karta ASEAN w swoich założeniach jest bardzo ambitnym i innowacyjnym dokumentem, to jej założenia pozostają raczej w sferze życzeń. Karta ASEAN, mająca stanowić konstytucje ASEAN, pomimo innowacyjności i wprowadzonych zmian stanowi dokument zdecydowanie teoretyczny, którego praktyka jest wątpliwa. ASEAN podejmuje próby zreformowania, ale ciągle mamy do czynienia ze zbyt silną niechęcią państw do zbyt pogłębionej integracji. Proces integracji azjatyckiej, pomimo kolejnych dokumentów i deklaracji, pogłębiany jest jedynie w sferze ekonomicznej, pozostawiając kwestie polityczne na uboczu. Można powiedzieć, iż ASEAN wykorzystuje pewne wzorce europejskie, dostosowując je jednak do uwarunkowań regionalnych, tym samym tworząc z nich nową jakość. Od lat 80-tych, podjęła szereg działań na gruncie gospodarczym i politycznym, aby budować dobre relacje z konkurentami Chin w regionie, a więc Japonią, Australią i Nową Zelandią. Chiny jednak nie pozostają w tyle z działaniami. Ostatnią koncepcją wprowadzaną powoli w życie jest tzw. CAFTA czyli Chińska – ASEAN strefa wolnego handlu. Relacje ChRL z ASEAN od 1996 r. przybrały postać corocznych szczytów (w tak zwanej formule 10+1). Chiny bacznie obserwują te procesy i umiejetnie gospodarczo przenikają w ich struktury, czego dowodem jest fakt powołania 01.01.2010 r oficjalnej strefy wolnego handlu między ChRL, a państwami ASEAN. To największa strefa wolnego handlu na świecie pod względem liczby zamieszkującej ją ludności, natomiast ekonomicznie zajmuje trzecie miejsce na świecie po UE i NAFTA. Chiny i 10 państw Azji Południowo-Wschodniej należących do ASEAN zamieszkuje w sumie miliard 900 milionów ludzi, a ich łączny PKB ma wartość prawie 6 bilionów dolarów. Ponad 90 procent towarów w handlu między Chinami a Brunei, Filipinami, Indonezją, Malezją, Tajlandią i Singapurem będzie zwolnione z opłat celnych. Średnia stawka celna na import z tych państw do Chin spadnie z 9,8 procent - do zaledwie 0,1 procent, a na chiński eksport do nich z 12, procent do 0,6 procent.W roku 2015 podobne reguły wejdą w życie w obrotach między Chinami, a pozostałymi czterema członkami ASEAN, czyli Wietnamem, Laosem, Kambodżą i Birmą. Współpraca Pekinu z Azją Południowo-Wschodnią staje się coraz ściślejsza. Chiny regularnie uczestniczą w spotkaniach przywódców ASEAN w ramach mechanizmu ASEAN + 3, obejmującego również Japonię i Koreę Południową. Rozwija się także współpraca gospodarcza i walutowa. W maju 2009 roku członkowie ASEAN + 3 utworzyli fundusz z kapitałem 120 miliardów dolarów, który ma stanowić azjatycką alternatywę dla MFW i wspierać państwa Azji Południowo-Wschodniej przeżywające trudności ekonomiczne. Wymiana handlowa między Chinami, a ASEAN w 2008 roku wyniosła 192 miliardy dolarów, podczas gdy w 2003 roku było to tylko 59 miliardów. Strefa wolnego handlu zlikwiduje cła na ponad 90% produktów, a do 2015 roku niemal wszystkie cła mają być zniesione. W ostatnich latach, Chiny prześcignęły USA i są trzecim partnerem handlowym ASEAN, po Japonii i UE. To skłoniło również Japonię do przedstawienia swojej propozycji. USA również nie próżnują podpisując umowę z krajami ASEAN, którą określają wstępem do porozumienia o wolnym handlu. Wydaje się, że ASEAN nie będzie graczem aktywnym w walce o dominującą pozycję w Azji. Stanowi raczej, przedmiot działań Chin, USA, Japonii i Indii, które chcą przeciągnąć tą organizację na swoją stronę. USA raczej w tej dziedzinie współpracują z Japonią. To może wróżyć pewne szanse na zatrzymanie ekspansji chińskiej. Tym bardziej, że Chiny z wieloma krajami ASEAN mają sprawy konfliktowe, co do kilku terytoriów spornych, m.in. wyspy Spratly, wyspy Paracelskie.