Antarktyka

Postrzępione łańcuchy górskie, głębokie doliny, majestatyczne jeziora – Antarktyka mogłaby z powodzeniem rywalizować o tytuł najpiękniejszego miejsca na świecie. Jedyny problem polega na tym, że nikt nigdy nie widział jej wspaniałych pejzaży… Od ponad 25 milionów lat piąty pod względem wielkości kontynent na Ziemi pozostaje bowiem uwięziony pod potężną warstwą lodu, osiągającą miejscami grubość niemal pięciu kilometrów.Teraz naukowcy zamierzają ujawnić tajemnice zaginionego lądu, ukazać jego łańcuchy górskie, wulkany, rzeki, wodospady, formy życia… Użyją do tego celu samolotu wyposażonego w specjalny radar o wysokiej rozdzielczości i bezzałogowych łodzi podwodnych badających głębiny pod lodem w poszukiwaniu mikroskopijnych form życia, które – być może – ewoluowały przez miliony lat odcięte od świata zewnętrznego.Badania rozpoczną się w przyszłym roku i będą jednym z największych tego typu programów od trzydziestu lat.– Więcej wiemy o powierzchni Marsa niż o tym, co leży pod lodami Antarktyki – tłumaczy profesor Martin Siegert, kierujący wydziałem nauk o Ziemi na Uniwersytecie Edynburskim, jeden z szefów projektu. – Ludzie często zapominają, że pod owymi masami lodu znajduje się ląd. Nasze badania pomogą zrozumieć, jak przemieszcza się lód i w jaki sposób jego topnienie wpłynie na podniesienie się poziomu mórz.Wspólnie z naukowcami z British Antarctic Survey – badającymi inną część Antarktyki – specjaliści z Edynburga (uczestniczący w programie ICECAP, czyli „czapa lodowa”) sporządzą mapy trzeciej części kontynentu, niemal 10 milionów kilometrów kwadratowych. Za pomocą czujników grawitacyjnych i magnetycznych określą, z jakich skał zbudowana jest Antarktyka, a także szczegółowo zbadają jedno z ukrytych pod lodem jezior. Niektóre z tych zbiorników leżą ponad półtora kilometra pod poziomem morza – ogromne ciśnienie mas lodu sprawia, że jego najniższe warstwy mimo niskich temperatur topnieją, tworząc niezwykłe jeziora i rzeki (woda w stanie ciekłym ma mniejszą objętość niż w formie lodu).Jednym z największych odkrytych dotąd jezior subglacjalnych jest Wostok we wschodniej części Antarktyki. Naukowcy sądzą, że ma ponad 240 kilometrów długości i 80 kilometrów szerokości.Prof. Siegert i jego współpracownicy planują wysłanie zdalnie sterowanej badawczej łodzi podwodnej do jeziora Ellsworth na zachodzie Antarktyki.– Pod lodem mogą istnieć setki takich jezior – mówi Dr Fausto Ferraccioli, szef grupy geofizyków realizujących program British Antarctic Survey. – Są tam także całe łańcuchy górskie, które tylko czekają na odkrycie.Antarktyka, część kuli ziemskiej, obejmująca zarówno lądy, jak i obszary wodne, stanowiąca polarną strefę na półkuli południowej. Centralną część Antarktyki tworzy kontynent Antarktyda , pokryty w przeważającej części lądolodem, otoczony obszarem wodnym, wchodzącym w obręb trzech Oceanów: Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Do Antarktyki należy wiele archipelagów (Szetlandy Południowe, Orkady Południowe, Sandwich Południowy) i niewielkich wysp (m.in.: Kergulena, Georgia Południowa, Księcia Edwarda, Crozeta, Balleny'ego, Bouveta) Nazwa Antarktyka pochodzi z języka greckiego antarktikós i oznacza obszar "położony naprzeciw północy". Użyta została po raz pierwszy 1840 przez polarnika Ch. Wilkesa . Astronomiczną granicą Antarktyki jest koło podbiegunowe południowe, zamykające obszar o powierzchni 21 mln km2, w którego obrębie występuje zjawisko dnia i nocy polarnej. Granicę Antarktyki prowadzi się też: na podstawie zasięgu zimowego zlodzenia morza, zasięgu pływających gór lodowych, wreszcie (najczęściej) na podstawie linii tzw. konwergencji antarktycznej, czyli granicy (o charakterze szerokiej strefy) pomiędzy zimnymi wodami antarktycznymi (wyróżnianymi niekiedy jako Lodowaty Ocean Południowy) a cieplejszymi wodami na północy.Tak pojęty obszar Antarktyki obejmuje ponad 50 mln km2. Wielki jej zasięg jest wynikiem silnego oziębiania morza przez lądolód w jego centrum i izolacji regionu od cieplejszych wód na północy przez opływający Antarktykę zimny prąd morski zwany Dryfem Wiatrów Zachodnich. Antarktyczne wyspy, położone nawet na stosunkowo niskich szerokościach geograficznych, cechuje zimny, silnie morski klimat, którego ważną cechą jest częste (praktycznie stałe) występowanie silnych, zimnych wiatrów, powodujących ubóstwo roślinności na stałym lądzie Antarktyki, należącej do państwa roślinnego wokółbiegunowego południowego (Holantarctis). Brak m.in. obszarów leśnych, występuje tundra subantarktyczna (zbiorowiska traw i półkrzewów poduszkowych), nieliczne gatunki roślin rosną na Antarktydzie, gł. mchy i porosty, glony naziemne, naśnieżne i słodkowodne, na wyspach zaś - ok. 66 gatunków roślin kwiatowych, częściowo endemicznych. Antarktyka jest obszarem bez stałego zaludnienia. Znajdują się tutaj tylko stacje naukowe należące do wielu państw, m.in.: Argentyny, Australii, Francji, RPA, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Polski i Rosji.
Sytuacja prawna
W 1959 przedstawiciele 12 państw uczestniczących w pracach Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-1958) zorganizowali w Waszyngtonie konferencję, zakończoną podpisaniem układu, w którym zadeklarowano wykorzystanie Antarktyki wyłącznie do celów pokojowych, ogłoszono ją strefą neutralną i zdemilitaryzowaną, zakazano prób z jakimkolwiek rodzajem broni. Zagwarantowano swobodę badań naukowych i współpracę międzynarodową w tej dziedzinie. W celu realizacji zasad traktatu postanowiono organizować konsultacje, do których 1977 została dopuszczona także Polska. 1980 przyjęto konwencję o zachowaniu żywych zasobów morskich Antarktyki, 1980 konwencję o jej zasobach mineralnych, postanawiając nie eksploatować ich przez co najmniej 50 lat. Od starożytności wierzono w istnienie lądu stałego wokół bieguna południowego, tzw. Terra Australis Incognita. Od XVII w. dokonywano penetracji południowych obszarów globu. Najwcześniej odkryto liczne wyspy na obrzeżach Antarktydy - 1502 A. Vespucci prawdopodobnie dopłynął do wyspy Georgia Południowa, 1599 D. Gherritz dotarł do wysepki w archipelagu Szetlandów Południowych. W XVIII w. odkryć na obszarze Antarktyki dokonywały wyprawy żeglarzy francuskich: 1739 J.B. Bouveta de Lozier, 1772 N. T. Marion-Dufresne'a i Crozeta (dopłynęli do Wysp Księcia Edwarda), w tym samym roku Y.J. Kerguélena de Tremarc (odkrył wyspy nazwane jego imieniem), 1772-1775 J. Cooka. Wyprawa J. Cooka dotarła najdalej na południe, do 71°10’S, przekraczając trzykrotnie południowe koło podbiegunowe (odkryto m.in. wyspę Georgia Południowa i grupę wysp Sandwich Południowy). W ekspedycji tej brał udział badacz polskiego pochodzenia J.R. Forster (wraz z synem J.A. Forsterem).Dalszych wypraw nie podejmowano przez długie lata z uwagi na trudności związane z pokonywaniem grubej kry lodowej. Odkrycia kontynentu Antarktydy dokonała rosyjska ekspedycja naukowa pod dowództwem F.F.Bellingshausena i M.P. Łazariewa (1819-1821), która 1820 dotarła do Wybrzeża Księżniczki Marty. W latach 20. XIX w. wielu odkryć dokonali wielorybnicy i łowcy fok. 1819 W. Smith i E. de Bransfield odkryli Szetlandy Południowe, 1821-1822 G. Powell dotarł do Orkadów Południowych, a N. Palmer do Półwyspu Antarktycznego (zwanego także Półwyspem Palmera), 1823 J. Weddell osiągnął 74° 15’S, płynąc po morzu nazwanym jego imieniem. Dzięki kapitanom statków należących do kupca angielskiego Enderby dopłynięto do następnych części Antarktydy: 1831 J. Biscoe dotarł do Ziemi Enderby, a 1832 do Wyspy Adelajdy i wysp u wybrzeży Ziemi Grahama, 1834 P. Kemp odkrył ziemię nazwaną jego imieniem, 1838 J. Balleny dopłynął do wysp ok. 300 km na północ od wybrzeża Antarktydy, noszących obecnie jego imię.W 1. poł. XIX w. rozwinęły się także badania naukowe nad Antarktyką, zwłaszcza dzięki trzem wielkim ekspedycjom: Francuza J.S. Dumont d’Urville’a, Amerykanina Ch. Wilkesa i Anglika J.C. Rossa, odbytych prawie równocześnie w latach 1838-1843. Celem gł. tych wypraw było ustalenie położenia bieguna magnetycznego południowego i sporządzenie map magnetycznych mórz południowych, jednakże równocześnie odkryto nowe wyspy i części kontynentu: Wyspy i Ziemię Adeli (Dumont d’Urville), Ziemię Claire (Wilkes), Ziemię Wiktorii, wulkany Terror i Erebus na Wyspie Rossa oraz wielką Barierę Lodową (Ross).Kolejna wyprawa 1872-1876 pod dowództwem G.S. Naresa ostatecznie potwierdziła istnienie kontynentu Antarktydy. Jako pierwszy, po 75 latach od ujrzenia Antarktydy, dotarł 23 I 1895 do jej wybrzeży (przylądek Adare) norweski uczony C. Borchgrevink. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił okres licznych podróży naukowych na Antarktydę. 1897-1899 odbyła się słynna wyprawa statku "Belgica" pod dowództwem A. Gerlache’a de Gomery. Ekspedycja, w której brali udział dwaj Polacy: H. Arctowski (kierownik naukowy wyprawy) i A. B. Dobrowolski, przymusowo przezimowała na Antarktydzie, uwalniając się dopiero po roku z lodów. 1898-1900 C. Borchgrevink z wyprawą norwesko-angielską po raz pierwszy w sposób zamierzony zimował na kontynencie Antarktydy. Dzięki ustaleniom Międzynarodowych Kongresów Geograficznych w Londynie (1895) i w Berlinie (1899) w latach 1901-1905 zorganizowano pięć wielkich wypraw naukowych w celu przeprowadzenia badań w zakresie magnetyzmu ziemskiego, meteorologii, glacjologii i paleontologii. Ekspedycjami kierowali znani naukowcy i polarnicy: R.F. Scott, E. von Drygalski, O. Nordenskiöld, W.Th. Bruce, J. Charcot, W. Filchner.1902 R.F. Scott podjął pierwszą próbę dotarcia do bieguna południowego, następna wyprawa w tym celu 1908-1909 E. Shackletona dotarła tylko do 88°23’S, zdobywając biegun magnetyczny. 1911-1912 wyruszyły dwie wyprawy na biegun południowy. Pierwszy dotarł doń R. Amundsen (14 XII 1911), drugim był R. Scott (18 I 1912). 1928 G.H. Wilkins pierwszy użył samolotu do badań Antarktydy (lot z Szetlandów Południowych na Ziemię Grahama), 1929 R.E. Byrd dokonał pierwszego przelotu nad biegunem południowym (samolot pilotował E. Balchen). W latach 1928-1947 podjęto 4 wyprawy badawcze pod kierownictwem R.E. Byrda, podczas których sfotografowano 700 tys. km2 kontynentu i 200 tys. km2 mórz oraz odkryto tzw. oazy ciepła (obszary wolne od lodu). Od 1946 działa na Antarktydzie wielka stacja amerykańska McMurdo. Do 1956 powstały również stacje naukowe należące do: Norwegii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Argentyny, Chile, Francji i Australii. Łącznie na Antarktydzie zorganizowano 54 stacje badawcze, prowadzące badania kartograficzne, geologiczne, oceanograficzne, glacjologiczne, meteorologiczne i z zakresu magnetyzmu ziemskiego, obecnie działa ich 50.Nowy etap poznania Antarktyki rozpoczął się w związku z Międzynarodowym Rokiem Geofizycznym (1957-1958) i powołaniem 1958 Komitetu Naukowego do Badań Antarktyki (Scientific Committee of Antarctic - SCAR), skupiającego 12 państw (Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, RPA, USA, Wielka Brytania i Rosja). 1958 wyprawa pod dowództwem V.E. Fuchsa dokonała pierwszego przejścia w poprzek całego kontynentu, od Morza Weddella do Morza Rossa, w odwrotnym kierunku wyruszyła wyprawa E. Hillary’ego, która dotarła do bieguna południowego i powróciła drogą powietrzną. W tymże roku polarna wyprawa radziecka osiągnęła biegun względnej niedostępności. 1959 wyprawa Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem W. Krzemińskiego przejęła od ZSRR stację naukową Oasis w Oazie Bungera, nazwaną imieniem A.B. Dobrowolskiego, w której prowadziły badania: 1958-1959 I i 1966-1967 II Polska Wyprawa Antarktyczna. 1975 wyruszyły na Antarktydę dwa statki I Polskiej Ekspedycji Morskiej PAN, rok później II Polskiej Ekspedycji Krylowej, prowadzące prace biologiczne nad krylem.Badania Antarktyki prowadzono również w latach 1964-1974 w ramach Międzynarodowego Programu Biologicznego oraz kontynuowanego do dziś programu UNESCO Człowiek i Biosfera. Z inicjatywy S. Rakusy-Suszczewskiego 1977 na Wyspie Króla Jerzego (Szetlandy Południowe) założono polską stałą stację im. H. Arctowskiego, dzięki czemu Polska stała się 13. członkiem Porozumienia Antarktycznego (podpisanego 1959, weszło w życie 1961). 1978-1979 w stacji im. A.B. Dobrowolskiego przebywała ostania wyprawa naukowa, prowadząc m.in.badania geodezyjne, geomorfologiczne, meteorologiczne, potem nie używano jej z uwagi na trudności w dostępie na kontynent (tylko drogą powietrzną). Stacja im. H. Arctowskiego działa stale, z załogą zimową liczącą ok. 19 osób, w lecie znacznie liczniejszą. Prowadzone są w niej badania z zakresu m.in.: biologii, hydrologii, oceanologii, geologii, geomorfologii i medycyny. Od 1990 działa Międzynarodowa Komisja Badań nad Antarktyką (IASC), która koordynuje badania w tym rejonie, a od 1991 zespół Programu Obserwacji Antarktyki i Danych Szacunkowych. 1995 do bieguna południowego na Antarktydzie dotarł samotnie Polak - M. Kamiński (w tym samym roku zdobył również biegun północny). 1997 po raz pierwszy samotnie przeszedł Antarktydę Norweg B. Ousland.