Wstęp.
Od kilku tysięcy lat człowiek jest kształtowany przez myśl „Rozradzajcie się i rozmnażajcie się, i napełniajcie ziemię, i czyńcie ją sobie poddaną; panujcie nad rybami morskimi i nad ptactwem niebios, i nad wszelkimi zwierzętami, które się poruszają po ziemi! (I Mojż. 5,1-2). (…) Oto daję wam wszelką roślinę wydającą nasienie na całej ziemi i wszelkie drzewa, których owoc ma w sobie nasienie: niech będzie dla was pokarmem!”[1]Przez te tysiące lat przeminęło setki pokoleń gatunku Homo Sapiens, który w międzyczasie zniszczył wiele gatunków, w tym najbliższy dla siebie gatunek jakim był neandertalczyk. Pojęcie panowania nad zwierzętami było interpretowane od rozmnażania i korzystania z dostarczonych przez nie dóbr jak mleko, jaja, miód, sierść, pierze, itp., aż po zabijanie i konsumowanie. Napełniajcie przerodziło się w maltuzjańskie lęki i kasandryczne wizje. Pojęcie przeludnienia jest elementem względnym. Ta względność jest odzwierciedlona poziomem rozwoju cywilizacyjnego. Cywilizacja jest to system moralny, organizacyjny i gospodarczy stworzony przez społeczeństwo dla zapewnienia swojego dobrobytu i rozwoju. Drugim problemem jest kwestia roślin, z których użytkujemy ułamek promila, a resztę uznajemy za dziką przyrodę lub wręcz chwasty. W wierzeniach religijnych świat roślinny miał wiele znaczeń. Rośliny mają niezwykle bogatą symbolikę sakralną. Wielu autorów staroż. (Herodot, Strabon, Tacyt, Pliniusz, Lukan, Pauzaniasz) wspomina o świętych gajach (w Grecji, u Galów, Celtów i Germanów) i świętych roślin (zwł. drzewach i krzewach).
U Celtów ważną rolę pełniły święte gaje (drunemetony), stanowiące centra religijne i polityczne okolicznych plemion. W starożytnych Indiach każda miejscowość miała święte drzewo lub gaj. Także na Melanezji często spotyka się święte gaje (boma lub kaboma). U Germanów północnych niezwykle istotną funkcję pełnił Yggdrasill, mityczny święty jesion, wiecznie zielone drzewo świata, pod którym zbierali się bogowie na narady. U Skandynawów takim „drzewem świata” był Läradr. Dla ludów Czarnej Afryki drzewo (zwł. baobab) jest częstym miejscem kultu oraz łącznikiem między ziemią i niebem. Lud Kpelle (Liberia i Gwinea) pod świętym drzewem kapok składa ofiary dla przodków, zaś ptaki gnieżdżące się w jego koronie uważa za wcielenia przodków. Najwyższym bogiem-stwórcą oraz dawcą wszelkich dóbr dla Pigmejów jest Las. U ludu Kalunga (Angola) ważną funkcję pełni kilembe, rośliny symbolizująca życie, zw. „drzewem życia”. Niektóre społeczności, zwł. Azji (np. Tunguzi i Tatarzy boguczańscy) i Ameryki Pn., zwłoki swoich zmarłych umieszczały na drzewach lub przywiązywały do nich. Kult drzew był rozpowszechniony także w Arabii przedmuzułmańskiej. Wierzono, że zamieszkiwały je istoty nadprzyrodzone (np. bogini Al-Uzza miała przebywać w drzewie samura, znajdującym się w dolinie Nahla). Niedaleko Mekki, w miejscowości Hunajn, znajdowało się słynne drzewo Zat Anwat, przy którym składano krwawe ofiary i na którym zawieszano broń i ozdoby. Wśród drzew szczególną funkcję sakralną pełnił dąb. Często poświęcony był bogom burzy (w Grecji — Zeusowi, w Rzymie — Jowiszowi, u Germanów — Thorowi i Donarowi). W gr. wyroczni w Dodonie wróżono z szumu dębów, a Pliniusz wspomina o prastarym świętym dębie na Watykanie oraz o 3 dębach w Tibur, pod którymi syn Amfiaraosa, Tiburtus, zasięgać miał rad wyroczni. W tradycji judaistycznej szczególną rolę odgrywały święte dęby w Mamre (późniejszy Hebron), pod którymi Abraham miał zbudować ołtarz Jahwe. W Biblii dąb symbolizuje siłę ludów sąsiednich oraz pełnię życia ludu Bożego. Dąb czczony był jako drzewo święte także przez Germanów, Celtów i Słowian (zwł. wspomniane przez Helmolda święte dęby w Oldenburgu poświęcone bogu Prowe). Celtowie czcili ponadto jabłonie (jabłoń), traktowane często jako „drzewa klanowe”), cisy i jarzębiny, a Słowianie lipy (lipa), jawory, klony i brzozy. Bogatą symbolikę sakralną posiada lotos. Odgrywał on szczególną rolę w staroż. Egipcie oraz w Indiach. W Egipcie był kwiatem, który powstał „na początku” i wynurzył się z prawód (Nun). Jako symbol nieprzemijającego życia uznawany był za atrybut Ozyrysa i Izydy. Związany był przede wszystkim z bogiem Nefertumem, z życiodajnymi wylewami Nilu, wędrówką słońca po niebie (bóg słońca wypływa na powierzchnię praoceanu na kwiecie lotosu) oraz kultem zmarłych. Według 15. rozdziału Księgi umarłych, Re „wyszedł z kwiatu lotosu”, zaś wg rozdziałów 81. i 125. lotos jest symbolem nadziei na odrodzenie i zmartwychwstanie (dlatego do grobowców wkładano jego bukiety). W ikonografii niektórzy bogowie trzymali lotos w ręku jak berło lub siedzieli na kwiecie lotosu (np. Horus). W Indiach lotos jest symbolem stworzenia świata. Z pępka śpiącego boga Wisznu wyrasta lotos, a z kielicha jego kwiatu wyłania się Brahma. Z tego lotosu Brahma formuje 3 światy, dlatego jest przedstawiany jako żółty, podobnie jak wnętrze lotosu. Także Lakszmi mająca przydomek Kamalawalitajar [‘mateczka zrodzona z lotosu’] na swoje godło wybrała właśnie lotos. Kwiat ten jest dla hindusów symbolem czystości. Lotos jest ważny także w buddyzmie: z niego miał się narodzić Budda (często przedstawiany w pozycji siedzącej na kwiecie lotosu). Najważniejszy tekst buddyzmu mahajana zatytułowany jest Saddharmapundarikasutra [‘sutra lotosu dobrego prawa’], a jedna ze szkół buddyzmu chiń. nosi nazwę „szkoły białego lotosu”.
Według tradycji islamu lotos rośnie w 7. niebie po prawicy Boga. W tradycji judaistycznej, gr. i indyjskiej funkcjonuje figa. W Biblii figa oznaczała nadejście wiosny, a u proroków lepszą część ludu Izraela i nielicznych sprawiedliwych. W Grecji owoc figi był symbolem płodności. W Indiach figę (pipal, Ficus religiosa) uważano za drzewo szczególnie święte i jego kult przeniknął do buddyzmu. Pod takim drzewem w miejscowości Radźagryha Siddhartha Gautama doznał przebudzenia (bodhi), czyli stał się Buddą. Od tej pory drzewo to nazwano drzewem Bodhi. U Dajaków Ngadżu (Borneo) drzewo figowe jest symbolem „drzewa życia” i odgrywa ważną rolę podczas obrzędów religijnych. W Ewangeliach występuje znana przypowieść o nieurodzajnym drzewie figowym. U Ojców Kościoła liście figowe są symbolem grzechu, zaś owoc figi jest symbolem Ducha Świętego. W staroż. świecie śródziemnomor. (zwł. Grecja i Bliski Wschód) symbolem pełni życia i płodności było drzewo granatowca, dlatego stanowiło atrybut bóstw wegetacji i miłości (Hera, Afrodyta, Adonis, Baal). Z powodu zjedzenia granatu Kora-Persefona nie mogła opuścić Hadesu. Dla Ojców Kościoła owoc granatu był symbolem Kościoła, który poprzez cierpienie Chrystusa i męczenników jaśnieje czerwienią. W tradycji gr. i rzym. mirt uchodził za symbol bogini piękności i miłości (Afrodyta, Wenus), dlatego sadzono go wokół świątyń Afrodyty, a wtajemniczeni uczestnicy jej kultu nosili wieńce mirtowe. W chrześcijaństwie mirt wiąże się z Matką Boską; uważa się go za symbol cnoty i wstrzemięźliwości. Drzewo oliwne staroż. Grecy uważali za święte i poświęcili je bogini Atenie. Kapłani gr. nosili ze sobą gałązki oliwne jako symbol pokoju, natomiast wieńce z gałązek tego drzewa wkładano na głowy zwycięzców igrzysk w Olimpii. Gałązkę oliwki przyniosła Noemu gołębica do arki, co było znakiem końca potopu. Palma była drzewem świętym u Babilończyków, Greków (np. na Delos) i Rzymian. W tradycji bibl. palma jest obrazem życia w pełni łaski oraz tego, co wzniosłe i doskonałe. W świecie chrześc. palma odgrywa ważną rolę, zwł. w obrzędach Niedzieli Palmowej, kiedy wierni przypominają uroczysty wjazd Jezusa do Jerozolimy, trzymając w rękach palmy (symbol zwycięstwa Chrystusa nad światem i samym sobą). Pinia odgrywa zasadniczą rolę w kulcie staroż. bóstw wegetacyjno-orgiastycznych, Kybele i Attisa (Frygia) oraz Dionizosa (Grecja, Tracja). Wawrzyn (laur) związany był szczególnie z kultem gr. boga Apollona. Wawrzynowi przypisywano moc wywoływania daru przepowiadania przyszłości i oczyszczania ludzi. Winna latorośl w świecie staroż. związana była przede wszystkim z kultem Dionizosa (Tracja, Frygia, Grecja). Także fiołek staroż. Grecy uważali za r. świętą, symbolizującą budzącą się do życia przyrodę. We Frygii wierzono, że kwiaty te wyrosły z krwi zmarłego Attisa. W symbolice chrześc. fiołek uchodzi za symbol pokory. Lilia była w Grecji symbolem Hery, zaś w tradycji judeochrześc. — symbolem dziewictwa. Róża ( Róża) stanowiła w starożytności atrybut bogiń miłości (Afrodyta, Wenus), płodności, wiosny, wdzięku i radości (Charyty). W Rzymie Manom poświęcone było święto Rosaria (lub Rosalia), czyli Święto Róż, podczas którego przystrajano groby tymi kwiatami. W chrześcijaństwie biała róża stanowi symbol czystości, a czerwona — męczeństwa. Bluszcz w starożytności symbolizował życie, które nie przemija. Dlatego poświęcano go bogom przyrody: Ozyrysowi (w Egipcie), Herze i Dionizosowi (w Grecji). Uczestnicy obrzędów dionizyjskich przyozdabiali się wieńcami z bluszczu oraz oplatali nim swoje tyrsy. W chrześcijaństwie bluszcz jest symbolem wiary w życie wieczne. Koniczyna u druidów germańskich i celtyckich traktowana była jak święta r. czarodziejska. W chrześcijaństwie trójlistny liść koniczyny uznano za symbol Trójcy Świętej. Kłos zboża w Grecji był atrybutem Demeter i odgrywał ważną rolę podczas obrzędów wtajemniczenia w misteria eleuzyńskie. Zboże ma bogatą symbolikę w tradycji chrześc., przede wszystkim oznacza zmartwychwstanie, tajemnice Chrystusa i Królestwo Boże. Cyprys w religii irańskiej był symbolem świętego płomienia ognia, w staroż. Rzymie poświęcony był bogom świata podziemnego. Umieszczano go na znak żałoby przed domami, w których ktoś umarł. W Biblii mlecz (mniszek, dmuchawiec) symbolize zgryzotę. W Indiach świętymi r. były też: tulasi (poświęcona Wisznu), kuśa i darbha. Pełniły one również ważną funkcję w totemizmie, np. tradycyjna społeczność wyspy Tikopia (Melanezja) składa się z 4 grup (klanów) zw. kainanga, którym odpowiadają 4 r.: ignam, palma kokosowa, taro i drzewo chlebowe. Każda z tych r. należy do boga klanowego, a rolą głowy klanu jest panowanie nad odpowiednią r. Podobnie jest u austral. Aborygenów, gdzie badacze odnotowali 145 totemów roślinnych związanych z konkretnymi klanami, m.in.: Akakia (śliwa), Inguitchika (nasienie trawy Claytonia), Unjiamba (kwiat hakea) czy Windulka (ludzie ziarna mulga). Pewne r. wykorzystywane były także w celach rel. do osiągania stanów mistycznych i ekstazy. Należą do nich przede wszystkim konopie indyjskie, z których wytwarzano haszysz (stosowany przez dawnych Scytów oraz muzułmańską sektę asasynów) i bhangę (stosowana przez ascetów hinduskich, zwł. związanych z śiwaizmem i tantryzmem), grzyby halucynogenne (stosowane przez ludy Ameryki Środk. i Azji Pn.-Wsch.) oraz różne kaktusy (z których Indianie Ameryki Środk. i Pn. wytwarzali pejotl). U Azteków agawa i kukurydza były symbolizowane jako boginie: Mayáhuel (bogini agawy i sporządzanego z jej soku oszałamiającego napoju pulque) oraz m.in. Chicomecoatl i Xilonen [‘matka młodej kukurydzy’] i stanowiły przedmiot kultu.[2]
Wzrost zrozumienia przez człowieka otaczającego go środowiska zwiększa jego role w „panowaniu” nad nim i stwarza mu nowe możliwości egzystencji. Człowiek w tym pędzie do własnego dobrobytu zapomniał, że jest elementem tego systemu, że jego byt jest uzależniony od prawidłowego funkcjonowania tego systemu, gdyż stanowi on źródło wszelkich usług i rzeczy pozwalających na trwanie życia istot żywych, w tym przede wszystkim ludzi, że wszelkie destrukcje w tym systemie w krótszym lub dłuższym czasie mają bezpośrednie lub pośrednie przełożenie na egzystencję, rozwój i funkcjonowanie człowieka. Nie chcemy przyjąć do wiadomości, że świat został skonstruowany na zasadzie przeciwieństw co dowiodło wielu filozofów i naukowców, a wśród nich Imanuel Kant. Z obrzydzeniem odnosimy się, do faktu, że co dla jednego systemu w przyrodzie jest odpadem, substancją szkodliwą, a czasem nawet trucizną to dla innego gatunku jest zwyczajnym pokarmem. Można by tu przytoczyć bardzo wiele różnych przykładów. Jednym z nich jest przykład wygodnickiego stylu życia i przyjęcia koncepcji, że owady są szkodliwe bo roznoszą zarazki i chemicznie bez opamiętania zaczęto je truć, a przy okazji wytruto bardzo sympatycznego i estetycznego ptaka jakim jest jaskółka, dla której owady, w tym w szczególności muchy są wspaniałym przysmakiem. Równolegle nie zdążono zbadać i poznać właściwości gatunku ptaków jakimi były jaskółki i nie poznano jakich dóbr dla egzystencji człowieka mogłyby przynieść. Potrzeby ludzi mogą być zaspokajane tylko i wyłącznie przez korzystanie z biotycznych i abiotycznych zasobów środowiskowych. Nie może to być jednak nieograniczone i jednostronne korzystanie, ale musi być wspomagane w procesie odbudowy nadmiernie eksploatowanych elementów systemu. Historia odnotowała cykle zmian w środowisku naturalnym i ich wpływ na ludzi, a w następstwie tego następowały poszukiwania i dyskusje nad trwałością rozwoju. Włączali się do tych poszukiwań przedstawiciele bardzo różnych dziedzin, gdyż ta dyskusja zawiera bardzo szerokie spektrum poszukiwań. Od wątków filozoficznych, społecznych, ekonomicznych, politycznych, przyrodniczych po nauki techniczne i prawnicze. Wielodyscyplinarność i systemowość dyskusji naukowej wzmacnia kompletność, realność wdrożeniową i efektywność analiz naukowych oraz proponowanych metod, narzędzi i działań o charakterze implementacyjnym. Samo określenie kategorii badań budzi wiele emocji. Problem występuje jako rozwój: stały, stabilny, stabilność, stabilizacja, trwałość, zrównoważony, trwały, zdolny do trwania, trwały i zrównoważony, zrównoważony i trwały, trwale zrównoważony, harmonijny, samopodtrzymujący się, podtrzymywany, permanentny, ekorozwój czy suspensywny. Niezależnie od określenia niniejsza koncepcja równolegle jest narzędziem zachowania równowagi w biosferze zarówno w aspekcie cywilizacyjnym jak i ekologicznym. Aspekt cywilizacyjny obejmuje poszukiwanie, sprawdzanie i wdrażanie nowych form rozwoju ekologiczno-społeczno-gospodarczego, z zastosowaniem coraz nowszych technologii, nowych rodzajów i źródeł energii oraz nowych form komunikacji społecznej i aktywności społeczeństwa.
Geneza pojęcia zrównoważonego rozwoju.
Pojęcie zrównoważonego rozwoju pochodzi pierwotnie z leśnictwa, a stworzone zostało przez Hansa Carla von Carlowitza w 1713 roku[3] według, którego „nie wyrzuca się starego ubrania, póki nie ma się nowego, tak samo nie można wykorzystywać zasobów istniejącego drewna aż się nie stwierdzi, że będzie w dostatecznej ilości nowy przyrost”. Oznaczało ono pierwotnie sposób gospodarowania lasem polegający na tym, że wycina się tylko tyle drzew, ile może w to miejsce urosnąć, tak by las nigdy nie został zlikwidowany, by mógł się zawsze odbudować.[4] W porównaniu zwraca się główną uwagę na problem drewna, ale nie mniej istotnym problemem, a właściwie las to ekosystem składający się z mnóstwa podsystemów w skład których wchodziły m, in. ekosystemy bakterii, grzybów, roślin, owadów, ptaków, zwierząt itp. Pozyskiwanie drewna to również naruszanie właściwego funkcjonowania pozostałych systemów. Prawidłowe funkcjonowanie człowieka jest uzależnione od sprawności i prawidłowości funkcjonowania otaczających go ekosystemów. Przez ponad 99% swojej historii gatunek ludzki żył w społeczeństwach zbieracko-łowieckich.[5]
Trwały i zrównoważony rozwój jest postrzegany nie tylko jako koncepcja rozwoju ekologiczno-społeczno-gospodarczego, ale także jako narzędzie zachowania równowagi w biosferze, a tym samym przyrodniczych podstaw rozwoju biologicznego i społecznego gatunku Homo sapiens. Niniejszym zagadnieniem zajmuja się nie tylko ekolodzy, ekononmiści i filozofowie, ale także technicy, technolodzy, fizycy, chemicy, klimatolodzy, socjolodzy, demografowie, genetycy, astronomowie i paleontolodzy. Jest zjawiskiem wielowymiarowym gdyż dotyczy wszystkich aspektów i elementów życia społeczeństw, współzależnych kwestii społecznych, przyrodniczych, gospodarczych w różnych skalach czasowych i przestrzennych. Jedne z pierwszych udokumentowanych katastrof ekologicznych wywołanych nadmiernym wyrębem lasów, które spowodowały zmiany klimatyczne sięgające XIII i XIV wieku spowodowały zwiększoną podatność na choroby zakaźne m. in . dżumę, gwałtowny spadek liczby urodzin itp.[6] Dlatego wszystkie cechy morfologiczno-anatomiczne, fizjologiczne i behawioralne człowieka dostosowane zostały do sposobu życia opartego na ekstensywnej eksploatacji środowiska przyrodniczego.[7] Skutki tej eksploatacji przedstawił w swojej teorii Th. H Malthus na przełomie XVIII i XIX wieku zwracając uwagę na różnicę pomiędzy rozwojem produkcji żywności, a przyrostem ludnościowym. „Jego tezy nie są błędne, ale tylko niedoskonałe. Brak środków żywności nie musi być wcale tym czynnikiem, który – przed wszystkimi innymi – ograniczy w końcu przyrost ludności”.[8]
Współcześnie zaś zrównoważony rozwój został określony, jako proces mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia w sposób umożliwiający realizację tych samych dążeń następnym pokoleniom. Społeczność ludzka oraz gospodarka pozbawiają Ziemię bogactw naturalnych, emitując do środowiska zanieczyszczenia i odpadki. Tempo zużywania przez człowieka wielu podstawowych surowców przekroczyło już granice fizycznej wytrzymałości Ziemi, może to doprowadzić do niekontrolowanego spadku zużycia energii oraz produkcji przemysłowej i rolnej na jednego mieszkańca; konieczna staje się gruntowna rewizja polityk i praktyk prowadzących do ciągłego wzrostu konsumpcji materialnej i liczby ludności; możliwe staje się stworzenie społeczeństwa zdolnego do przetrwania, gdyż nadal dysponujemy odpowiednimi warunkami technicznymi i ekonomicznymi. Przyszłość nie jest już tym, czym myśleliśmy że będzie i czym mogłaby być, gdyby ludzie umieli bardziej efektywnie wykorzystać swe umiejętności i możliwości”[9] Zmiany następują zbyt szybko. Sygnały są spóźnione, niekompletne, wypaczone, ignorowane lub kwestionowane. Napór jest silny, a reakcje zbyt powolne. Świat jest systemem, na funkcjonowanie którego wywierają wpływ przepływy zasobów naturalnych oraz zanieczyszczenia, które przekroczyły dopuszczalne granice. Wykorzystywanie odnawialnych zasobów, takich jak lasy, biologiczne zasoby wód czy rolniczo użytkowe gleby, należy tak kształtować, aby nie było ono większe od naturalnego zakresu regeneracji. Społeczeństwa uważają, że ekspansja gospodarcza rozwiąże ich aktualne, najbardziej palące problemy, zapewni zatrudnienie mobilność społeczną, postęp techniczny, a poprzez to biedni zostaną wyciągnięci z nędzy. Nie można zwalczać ubóstwa poprzez niekończący się wzrost produkcji, trzeba tego dokonać w warunkach zmniejszającej się produkcji materialnej.[10] ”Triumf technologii, idea postępu, imperialna ekspansja i hegemonia, widoczne natomiast rezultaty włączenia do eksploatacji zasobów naturalnych, powodowały niewiele miejsca dla samorefleksji, o tym co się odbywało”.[11] Wzrost rozwiązuje pewne problemy, jednakże stwarza inne. Wiele problemów stwarza ogromne wykorzystanie nieodnawialnych zasobów. Wykładniczy charakter krytycznych zależności pomiędzy ludnością, niszczeniem środowiska i zmniejszaniem się zasobów, a tym samym na niebezpieczeństwo ekologicznego samozniszczenia. Istnienie populacji ludzkiej oraz funkcjonowanie gospodarki są uwarunkowane ciągłym czerpaniem powietrza, wody, żywności, surowców oraz zasobów energetycznych z Ziemi i jej atmosfery. Stale też zarówno ludzie, jak i gospodarka zanieczyszczają Ziemię odpadkami i skażeniami. Granice wzrostu sprowadzają się do zdolności dostarczenia odpowiedniej ilości materii i energii oraz do zdolności wchłonięcia zanieczyszczeń i odpadków. W „Granicach wzrostu” niszczenie środowiska potraktowano jako samodzielny czynnik granic wzrostu. Ich alternatywą jest : oszczędzanie przez mniej zasobochłonne wzorce życia i konsumpcji; zwiększenie ogólnej efektywności wykorzystania zasobów dzięki postępowi technicznemu i organizacyjnemu czy wreszcie substytucja nieodnawialnych zasobów przez odnawialne w takim zakresie, że zostaje utrzymana trwałość odnawialnych zasobów i zdolności absorpcyjne ekosystemów, zachowanie zdrowych warunków funkcjonowania systemów biologicznych i różnorodności gatunkowej, a także utrzymanie godnego człowieka krajobrazu kulturowego. „Świadomie podejmowane ograniczenie wzrostu jest trudne, ale nie niemożliwe. Ogólna linia postępowania jest jasna, kroki, które muszą być podejmowane, są wprawdzie nowe dla ludzkiego społeczeństwa, znajdują się one w zakresie jego możliwości.[12] Istnieje wiele możliwości wyboru, wiele sposobów cofnięcia ludzkości z trajektorii przekraczających dozwolone granice. Wyborów tych się nie dokonuje, lub nie są dokonywane na taką skalę, by zmiany wystąpiły dostatecznie szybko z psychologicznych i instytucjonalnych przyczyn powodujących wzrost. Według R. M. Solowa wzrost gospodarczy można kontynuować ad infinitum, a zasoby przyrodnicze mogą być zastąpione przez inne czynniki produkcji, szczególnie przez pracę i kapitał możliwy do reprodukcji.[13] Pomimo faktu, że „ludzkość jest zdolna do tego, by zapewnić trwały rozwój, by stawić czoło potrzebom dnia dzisiejszego bez narażania przyszłych generacji na niemożność zaspokojenia ich własnych potrzeb”.[14] W Polsce na zrównoważony rozwój zamiennie używa się także określeń: trwały rozwój oraz ekorozwój. ”Trwałość jest ważnym aspektem rozwoju. Ekologiczna mądrość jest, razem ze społeczną równością, zasadą etyki rozwoju (…) Celem jest dążenie do prawdziwej symbiozy, gdzie dążono by do potencjalnie optymalnego zużycia odnawialnych zasobów, a redukcja stanu kapitału przyrody zmniejszona byłaby do minimum. W tym kontekście jest niezbędne ekologicznie odpowiedzialne zarządzanie uzyskanych odnawialnych zasobów - gleb, wód, lasów i klimatu – warunkiem sine qua non trwałego rozwoju.[15] Problemy w układzie społeczeństwo – przyroda – gospodarka są problemami systemowymi. Ich poznanie i rozwiązanie wymaga całościowego, interdyscyplinarnego podejścia. Nie każdy rozwój jest rozwojem zrównoważonym. W jego procesie występują rozbieżności celów pomiędzy ochroną środowiska, zwalczaniem biedy, warunkami życia, kwestiami pokoju i wojny, procesami politycznymi, zjawiskami i normami kulturowymi, dlatego nie można ich maksymalizować, natomiast należy je korelować i optymalizować poszczególne cele uwzględniając ich współzależności. Obszar obejmujący żywe organizmy i środowisko nieożywione, które oddziałują na siebie przez obieg materii i przepływ energii, tworzy stabilny system nazywamy ekosystemem.[16]Przestrzeń w której zachodzą powyższe procesy jest na obecnym etapie rozwoju wielkością skończoną i obejmuje naszą planetę Ziemię wraz z jej atmosferą, gdyż tylko w jej ramach może być prowadzona działalność gospodarcza. Trwały rozwój oznacza przejście ze słabego i peryferyjnego traktowania zarządzania środowiskiem do powszechnej integracji kwestii środowiskowych w planowanie społeczno- gospodarcze i politykę. Badania kosmiczne i jego wykorzystywanie m. In. do łączności satelitarnej można porównać do rewolucji agrarnej sprzed ośmiu tysięcy lat. Jednak jest to bardzo ważny kierunek badań i jedynie można tylko ubolewać że tak bardzo powolny.
Natomiast dwa zjawiska są nieograniczone teoretycznie: liczba pokoleń z jego wykładniczym wzrostem ilościowym, które z ograniczonych ziemskich zasobów naturalnych musi się wyżywić i zaspokoić pozostałe swoje potrzeby ; drugim zjawiskiem są nasze zdolności twórcze, które mogą zaowocować koncepcjami i programami pozwalającymi zaspokoić potrzeby wynikające ze wzrostu demograficznego i jego konsekwencji dla środowiska naturalnego. Z uwzględnieniem tych zjawisk staje cięgle problem, w jakich okolicznościach, gdzie i kiedy osiągniemy kres naszych możliwości rozwojowych.? Gdzie i kiedy obecna droga rozwoju ludzkości przekroczy dopuszczalne granice.? Co się stanie jeśli dalszy wzrost ludności świata nie ulegnie zahamowaniu? Jakie konsekwencje dla środowiska naturalnego ma utrzymanie dotychczasowego tempa wzrostu gospodarczego? Jakie warunki musimy spełnić aby osiągnąć poziom cywilizacyjny pozwalający na trwały i bezpieczny rozwój z zachowaniem czystego środowiska , ekologicznego rolnictwa, równomiernego podziału dochodów, uniknięcia wojny nuklearnej, a także ograniczenie wojen konwencjonalnych aż do ich zlikwidowania, wyeliminowania głodu i chorób, efektywnego użytkowania energii, wtórnego zużytkowywania surowców, ograniczania zanieczyszczeń fabrycznych, a w konsekwencji zwiększenia przeciętnej długości życia ludzkiego i zbudowania bezpiecznej przyszłości uwzględniającej fizyczne możliwości naszej Planety wraz z ochroną jej warstwy ozonowej i eliminowaniem efektu cieplarnianego?..
Koncepcje zrównoważonego rozwoju:
Zrównoważony rozwój to koncepcja integracji celów ekologicznych, gospodarczych i społecznych w polityce państwa, więc rozpatrujemy go w trzech płaszczyznach:
1. Zrównoważony rozwój ekologiczny: Koncepcja najsilniej związana z pierwotnym rozumieniem pojęcia i z ideą unikania gospodarki rabunkowej;
2. Zrównoważony rozwój ekonomiczny: Społeczeństwo nie powinno żyć powyżej swoich możliwości;
3. Zrównoważony rozwój społeczny: Państwo i społeczeństwo powinny być zorganizowane w taki sposób, by ograniczyć niepokoje społeczne, a konflikty powinny być rozwiązywane na pokojowej drodze.
Zrównoważony rozwój jest regulowany przez trzy główne zasady:
1. solidarność wszystkich ludzi - zarówno w przestrzeni (tj. dziś na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym czy globalnym) jak i w czasie (tj. między obecnym a przyszłymi pokoleniami);
2. orientacja na przyszłe pokolenia – wybory dokonywane dzisiaj nie mogą ograniczyć swobody wszystkich przyszłych uczestników życia społeczno-ekonomicznego;
3. współuczestnictwo – zaangażowanie wszystkich uczestników życia społeczno-gospodarczego w regionie.
Idea zrównoważonego rozwoju opiera się na czterech filarach:
§ efektywność ekonomiczna – zysk dla zbiorowości uwzględniający koszty społeczne i środowiskowa;
§ troska o środowisko – ochrona naturalnych nieodnawialnych zasobów, zminimalizowanie negatywnego oddziaływania na otoczenie;
§ równowaga społeczna – tworzenie nowych miejsc pracy i aktywne działania w celu podnoszenia jakości życia.
§ Nauka i technika –wdrażanie nowych technologii, stosowanie metod ewaluacji skutków ryzyka itp.,
Filary rozwoju zrównoważonego i trwałego oraz orientacje racjonalnościowe.[17]
1.) Filozoficzne podejście do zrównoważonego rozwoju.
Zrównoważony Rozwój jest filozofią rozwoju społeczno-ekonomicznego zharmonizowaną z poszanowaniem środowiska naturalnego. Jest to rozwój, odpowiadający potrzebom dnia dzisiejszego, który nie ogranicza zdolności przyszłych pokoleń do zaspokojenia własnych potrzeb[18]. Jest to rozwój uwarunkowany przestrzenią ekologiczną, a poprzez zakładaną synergię aspektów ekonomicznych, środowiskowych i społecznych, bezpieczny i korzystny dla człowieka, dla środowiska i dla gospodarki. Problemy środowiska, jego ukształtowania i ochrony oraz relacji z innymi sferami aktywności człowieka zostały zgeneralizowane w koncepcje rozwoju samopodtrzymującego się, czyli zdolnego do przedłużania swego trwania, niejako samonapędzającego się. Koncepcja ta zakłada niewystępowanie poważniejszych przeszkód wewnętrznych. [19]Nie jest więc „hamulcem” postępu, a jego „stymulatorem”. Jest to też sposób na życie i pewna forma etyki, dająca możliwość wyboru form konsumpcji i produkcji. Jest to również „moda”, bo konsument kojarzy produkt ekologiczny z czymś bezpiecznym i zdrowym, z czymś nowoczesnym. „ Problemem współczesnym nie jest wcale rzadkość zasobów naturalnych, ale ich ekonomicznie i społecznie błędny podział i nadużycia; negatywne położenie ludzkości wynika przede wszystkim z istniejących struktur gospodarczych i społecznych i sposobów zachowania w poszczególnych krajach i pomiędzy nimi.”[20]
W sposób pośredni zdefiniowanie terminu ekorozwój wprowadza do praktyki politycznej i gospodarczej nowe pojęcie tzw. „przestrzeni ekologicznej”, określanej jako wydajność zasobów odnawialnych i nieodnawialnych oraz zdolność absorpcji środowiska dla ludzkości (w skali globu), raz (w skali kontynentu), narodów (w skali krajów) i społeczności lokalnych. Dostępność tej przestrzeni redukowana byłą systematycznie w ciągu dziesięcioleci przez rabunkową gospodarkę surowcową i totalną negację problemów zdolności absorpcyjnej środowiska. Eksploatatorskie podejście do zasobów Ziemii doprowadziło do wielkiej dewastacji środowiska, także w skali globalnej ( ocieplenie klimatu, turbulencje pogodowe, katastrofy żywiołowe, wymieranie gatunków, zmniejszenie się obszarów lasów zarówno tropikalnych jak i na półkuli północnej[21]). W efekcie zakwestionowano dotychczasowy typ rozwoju, zastępując go nowymi koncepcjami (ekorozwój, rozwój zrównoważony, rozwój trwały, itp.,)[22]Odwrócenie negatywnych trendów z przeszłości i stopniowe zwiększanie tej przestrzeni stanowi podstawowy cel „Strategii Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku”.
„Zrównoważony rozwój to rozwój zaspokajający podstawowe potrzeby wszystkich ludzi, a jednocześnie dbający o ochronę, zachowanie i odnowę zdrowia i integralności systemów ekologicznych Ziemi, bez ryzyka, że potrzeby przyszłych pokoleń nie będą mogły być zaspokojone, a granice wytrzymałości Ziemi zostaną przekroczone.”[23] Problem trwałego i zrównoważonego rozwoju rozpatrywać trzeba jako problem materialnych i energetycznych stosunków pomiędzy różnymi dynamicznymi systemami – przyrodniczymi i społecznymi. W centrum zainteresowań znajduje się nie funkcjonowanie przyrody, ale zachowanie społeczeństwa i funkcjonowanie gospodarki, które są zarządzane według następujących reguł:
~stopa wykorzystywania odnawialnych zasobów nie powinna przewyższać stopy ich regeneracji;
~stopa wykorzystania nieodnawialnych surowców nie powinna przewyższać stopy odtwarzania surowców odnawialnych;
~stopa emisji szkodliwych substancji nie powinna przewyższać naturalnej pojemności w zakresie absorpcji szkodliwych substancji.
Wyodrębniono trzy główne obszary, na których należy się skoncentrować przy planowaniu skutecznej strategii osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Są to:
1. ochrona środowiska i racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi – m.in. ograniczanie zanieczyszczenia środowiska, ochrona zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin, promocja odnawialnych źródeł energii; szczególne znaczenie ma ochrona atmosfery, której skład teoretycznie jest stały, chociaż zmieniał się w sposób znaczący w historii istnienia naszej planety,[24]
2. wzrost gospodarczy i sprawiedliwy podział korzyści z niego wynikających – m.in. ułatwienie dostępu do rynków dla państw rozwijających się, finansowanie rozwoju, zmiana nieracjonalnych wzorców konsumpcji i produkcji;
§ równolegle prowadzi on do zwiększenia spójności społecznej, a szczególnie zmniejszenia rozwarstwienia społecznego, wyrównywania szans, przeciwdziałania marginalizacji i dyskryminacji oraz podnoszenia jakości środowiska naturalnego
§ poprzez m. In. ograniczenie szkodliwego wpływu produkcji i konsumpcji na stan środowiska, aktywną ochronę zasobów przyrodniczych.
3. rozwój społeczny – m.in. walka z ubóstwem, dostęp do edukacji, ochrona zdrowia.
Istotą zrównoważonego rozwoju jest powiązanie szybkiego rozwoju gospodarczego i wzrostu jakości życia ludności z poprawą stanu środowiska przyrodniczego. Zrównoważony rozwój jest nie tylko koncepcją pogłębionej i kompleksowej ochrony środowiska, ale przede wszystkim nowoczesną strategią rozwoju społeczno-gospodarczego, zmierzającą do zapewnienia:
§ Trwałości rozwoju gospodarczego przez zapewnienie dostępu do zasobów;
§ Poprawy jakości życia mieszkańców poprzez umożliwienie im egzystencji w czystym i naturalnym środowisku;
§ Wzrostu ekonomicznego poprzez racjonalizację zużycia energii, surowców i pracy oraz rozwój proekologicznych technologii;
§ Ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, które powinniśmy przekazać następnym pokoleniom w stopniu równym lub wzbogaconym.
Zrównoważony rozwój (ekorozwój) jest rozwojem społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym, zgodnie z którym zaspokajamy aktualne potrzeby społeczeństwa w sposób zapewniający przyszłym pokoleniom możliwość optymalnego korzystania z zasobów środowiska. Jest to poszukiwanie społecznie pożądanych, ekonomicznie zdolnych do życia i ekologicznie stabilnych wzorów wykorzystania zasobów i sposobów życia.[25] Bazuje na dwóch podstawowych założeniach:
1. w pierwszej kolejności należy skupić się na koncepcji potrzeb, w szczególności potrzeb podstawowych najbiedniejszych;
2. przy zaspokajaniu aktualnych i przyszłych potrzeb trzeba uwzględnić również ograniczone możliwości, nie ignorować granic wyznaczanych postępowi techniki i społecznego porządku przez środowisko naturalne. Dobrobyt wzrośnie, gdy jednostce albo wielu jednostkom powodzi się lepiej bez pogarszania sytuacji innym jednostkom. Przy tym warunkiem jest to, że naturalny i antropogeniczny kapitał nie ulegają zmniejszeniu.[26] Bardzo wrażliwą w tym zakresie jest inżynieria genetyczna, której dążeniem jest wyjaśnienie zależności między strukturą i funkcją biologicznych cząsteczek oraz sposobów wpływu tych zależności na przebieg i regulację procesów biochemicznych. [27] Pierwszy raport rzymski unaocznił ogromne zagrożenie wyczerpywania się zasobów naturalnych oraz katastroficzne skutki tego zjawiska dla ludzkości.[28] Samo wyczerpywanie się zasobów naturalnych w wyniku aktywności człowieka oraz jego konsekwencje znajdują w literaturze różne interpretacje.[29] Upływ czasu i postęp techniczny weryfikuje poglądy. [30] Nauki ekonomiczne do niedawna zajmowały się wyłącznie dobrami ekonomicznymi, aktualnie ujawnia się potrzeba dóbr ekologicznych.[31]
Ekorozwój obejmuje m.in.:
§ Rozsądne, a przez to długotrwałe wykorzystywanie odnawialnych zasobów przyrody;
§ Zaspokajanie podstawowych potrzeb – w dużym stopniu – przy wykorzystaniu własnych zasobów;
§ Eksploatację nieodnawialnych źródeł energii z maksymalną efektywnością;
§ Utrzymywanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów;
§ Rozwój „satysfakcjonującego ekosystemu społecznego”, obejmującego zatrudnienie, bezpieczeństwo społeczne, jakość stosunków międzyludzkich i respekt przed różnorodnymi kulturami;
§ Solidarność z przyszłymi pokoleniami;
§ Partycypacja uczestników przy określaniu celów, jak też wprowadzanie środków przy zachowaniu względnej niezależności od pomocy zagranicznej;
§ Ochronę różnorodności genetycznej;
§ Ogólnie pojętą ochronę przyrody;
§ Zachowanie i polepszenie stanu zdrowia ludzi, bezpieczeństwa pracy, edukacji i dobrobytu;
§ Wspieranie rozwoju upraw energetycznych.
§ Zachowanie odpowiednich relacji pomiędzy wzrostem gospodarczym, dbałością o środowisko naturalne, a zdrowiem człowieka,
Aby powyższe warunki mogły funkcjonować w realnej rzeczywistości należało stworzyć odpowiedni system norm prawnych i skuteczny zespół organów zarządzających o funkcjonalnej strukturze organizacyjnej.[32]
a) Historia zrównoważonego rozwoju.
b) Metafizyczne podstawy zrównoważonego rozwoju.
c) Przedmiot i cel ekofilozofii zrównoważonego rozwoju.
d) Przedmiot i cel filozofii zrównoważonego rozwoju.
e) Etyczny aspekt zrównoważonego rozwoju.
~wymiar społeczny.
~wymiar ekologiczny.
f) Antropocentryzm.
g) Biocentryzm.
2.) Społeczne podejście do zrównoważonego rozwoju.
a) Proces społeczny.
Człowiek jako zdrowy organizm biologiczny jest przekładem swego rodzaju ekosystemu, gdyż jego skóra oraz błony śluzowe są przez całe życie miejscem bytowania wielu gatunków bakterii, a także grzybów. Ta flora fizjologiczna ma znaczenie w utrzymaniu zdrowia i prawidłowych czynności organizmu, wspomagając nieswoiście układ immunologiczny poprzez wytwarzanie stanu nazywanego odpornością kolonizacyjną, który chroni przed osiedlaniem się drobnoustrojów chorobotwórczych. Zjawisko to nazywane jest również interferencją bakteryjną.[33] [34]
Układ ten funkcjonuje prawidłowo, gdy dana jednostka prowadzi prawidłowy tryb życia tj. zgodny z potrzebami biologicznymi, fizjologicznymi, psychicznymi swojego organizmu i jeżeli nie nastąpi negatywne oddziaływanie na organizm czynników zewnętrznych. Natomiast w przypadku, gdy występuję nieprawidłowe odżywianie (np. nadużywanie alkoholu, soli, cukru, środków odurzających, leków itp.), przemęczenie organizmu fizyczne lub psychiczne, zakłócenia fizjologiczne czy zmiany temperatur, ciśnienia lub atak wirusów lub bakterii to następuje destrukcja w funkcjonowaniu tego ekosystemu i w zależności od skali tych nieprawidłowości, odporności ekosystemu ludzkiego na zakłócenia oraz zdolności regeneracyjnych to skutki mogą być bardzo różne. Człowiek ingeruje w ekosystemy, aby poprawić sobie poziom życia, ale równocześnie swoimi działaniami wywołuje zjawiska niekontrolowane, które są często zagrożeniem dla prawidłowości funkcjonowania systemu ekologicznego w którym przebywa gatunek ludzki pozostawiający powalone lasy, wyniszczone gleby, rzeki brązowe od osadów, naruszoną warstwę ozonową, nagromadzoną ilość gazów cieplarnianych, obniżony poziom wód gruntowych, przetrzebione ławice ryb do poziomu zagrażającego całemu ekosystemowi w którym egzystują, wyniszczający gatunki, których najczęściej jeszcze nie zdążył odkryć i poznać. „Człowiek wraz ze swymi wytworami staje się największym zagrożeniem dla gatunku ludzkiego”[35] Ludność i kapitał są siłami napędowymi wykładniczego wzrostu w uprzemysłowionym świecie napędzanego przez dynamikę demograficzną bez mechanizmów samoreprodukcji i sprzężenia zwrotnego w krótkim czasie. Są to zmiany strukturalne. Płodność i śmiertelność w społeczeństwach ludzkich nie są stałe i wielkość ich zależy od takich czynników ekonomicznych, środowiskowych i demograficznych jak dochód, oświata, ochrona zdrowia, metody planowania rodziny, religia, zatrucie środowiska naturalnego oraz struktura wiekowa ludności. Jest najwyższy czas zacząć badać negatywne zjawiska działalności człowieka po to żeby w przyszłości można było ograniczyć ich skutki. W wielu przypadkach należy się cofnąć, zwolnić tempo wzrostu i zacząć goić wyrządzone środowisku naturalnemu rany. Epidemia ptasiej grypy jest mocnym sygnałem tej konieczności. Gdyż ptaki są bardzo ważnym elementem ekosystemu- a także i inne żywe organizmy biologiczne- w którym funkcjonuje człowiek.. Jednocześnie te organizmy jako jednostki tworzą również ekosystem w środowisku
Tradycyjny schemat relacji między gospodarką, środowiskiem i społeczeństwem.[36]
przyrodniczym. Zatem występuje swego rodzaju hierarchizacja ekosystemów w której najmniejszą jednostką jest bakteria. Istotą zrównoważonego rozwoju jest taka
ingerencja w ekosystemy aby ich efekty nie były zagrożeniem dla danego środowiska, a skutki były pod kontrolą ingerującego.
Najwięcej form bakteryjnych znajduje się w glebie, które żyją tu głównie na granicy dwu faz – na powierzchni cząstek stałych i koloidów.[37] Każdy system gospodarczy, w którym nie występuje pełne zastąpienie wykorzystanych składników pokarmowych gleby jest grabieżą.[38]
b) Aksjologiczne ujęcie zrównoważonego rozwoju.
c) Kapitał ludzki.
d) Edukacja, a zrównoważony rozwój.
3.) Ekonomiczne podejście do zrównoważonego rozwoju.
a) Mierniki zrównoważonego rozwoju.
b) Koncepcje dobrobytu.
c) Ujęcie instytucjonalne zrównoważonego rozwoju.
d) Ujęcie postkeysistowskie zrównoważonego rozwoju.
e) Ekonomia środowiska.
f) Ekonomia sektora publicznego.
g) Kapitał naturalny.
4.) Podejście ekologiczne do zrównoważonego rozwoju.
a) Ochrona środowiska naturalnego.
b) Ochrona przyrody.
c) Zielony pierścień Bałtyku.
d) Zielone płuca Europy.
5.) Podejście techniczno-informatyczne.
a) Agregacja.
b) Sterowanie finansowe zrównoważonego rozwoju.
c) Informatyzacja.
d) Organizacyjne oddziaływanie na zrównoważonego rozwoju.
e) Prawne regulacje zrównoważonego rozwoju.
W Polsce istotę zrównoważonego rozwoju szczegółowo reguluje „Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku”, w której czytamy, że jest to taki „model rozwoju, w którym zaspokojenie bieżących potrzeb społecznych oraz potrzeb przyszłych pokoleń traktowane będzie równoprawnie” i „łączyć będzie, w sposób harmonijny, troskę o zachowanie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego narodu z postępem cywilizacyjnym i ekonomicznym, będącym udziałem wszystkich grup społecznych”. Korzyści związane z ekorozwojem to zwiększenie wykorzystania odnawialnych zasobów energii, stworzenie alternatywnych źródeł dochodów dla ludności, rozwój obszarów wiejskich, zmniejszenie bezrobocia oraz wzrost bezpieczeństwa energetycznego kraju. Takim przykładem w procesie zrównoważonego rozwoju jest ekologiczna rola próchnicy w przyrodzie, która według m.in. Terlikowskiego, Kononowej, Flaiga, Stevensona, Frimmela, Christiana, Prusinkiewicza i innych naukowców pełni następujące funkcje:
§ Udział w tworzeniu gleb i kształtowaniu ich właściwości,
§ Udział w obiegu biologicznym pierwiastków,
§ Dostarczanie pierwiastków odżywczych roślinom wyższym,
§ Dostarczanie energii i węgla drobnoustrojom i faunie glebowej,
§ Udział w procesach wymiany jonowej,
§ Wpływ na rozpuszczalność i migrację pierwiastków,
§ Oddziaływanie na wzrost i rozwój roślin,
§ Działanie ochronne w stosunku do wielu substancji biologicznie czynnych,
§ Wiązanie pestycydów i innych związków organicznych pochodzenia antropogenicznego,
§ Hamowanie rozwoju niektórych patogenów roślin.[39]
Jednym ze sposobów powstawania próchnicy jest przyorywanie roślin, które użyźniają glebę, gdyż zawierają bakteryjne endosymbionty, które redukują azot cząsteczkowy do amoniaku, zwiększając ilość azotu w glebie.[40]
W warunkach tlenowych wszystkie związki utworzone w wyniku biosyntezy ulegają degradacji. Oznacza to, że dla każdego związku , bez względu na skomplikowanie budowy, znajdzie się przynajmniej jeden drobnoustrój zdolny do jego całkowitej lub częściowej degradacji. Jednak ostatnio niektóre syntetyczne substancje niskocząsteczkowe oraz materiały o wysokim stopniu polimeryzacji okazały się, po latach obserwacji i badań, oporne na atak ze strony bakterii.. Jednym z celów ekologii drobnoustrojów jest zbadanie tlenowego łańcucha pokarmowego.. Duża część biomasy powstającej w wyniku fotosyntezy ulega mineralizacji w warunkach beztlenowych. Do ekosystemów beztlenowych zalicza się gleby ze stojącą wodą, osady na dnie wód, pola ryżowe, bagna, składy odpadów, silosy oraz układ pokarmowy zwierząt. Interakcje między poszczególnymi organizmami obejmują symbiozę, syntropię, międzygatunkowe przekazywanie wodoru i kometabolizm..[41]
W związku z tym konieczne jest sukcesywne eliminowanie procesów i działań gospodarczych szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, promowanie sposobów gospodarowania „przyjaznych środowisku” oraz przyśpieszanie procesów przywracania środowiska do właściwego stanu, wszędzie tam, gdzie nastąpiło naruszenie równowagi przyrodniczej. Nie można zwalczać ubóstwa poprzez niekończący się wzrost produkcji Trzeba będzie tego dokonywać poprzez szybkie zwiększanie efektywności wykorzystywania dóbr materialnych i energii oraz sprawiedliwe ich rozdzielanie w warunkach zmniejszającej się produkcji materialnej. Dzięki niektórym technologiom i instytucjom, które położyły szczególny nacisk na względny dostatek, równość oraz jakość życia a nie na wielkość produkcji pojawiły się realne możliwości ograniczenia strumienia zasobów naturalnych zużywanych w toku gospodarczej działalności człowieka oraz zmniejszenia emisji zanieczyszczeń i to przy jednoczesnej poprawie jakości życia ludzkiego. Realizacja tych postulatów nie może jednak jednocześnie powodować niepożądanego zmniejszania tempa wzrostu gospodarczego, ani poszerzać marginesu ubóstwa, czyli pogłębiania lub powstawania nowych napięć społecznych i zagrożeń ekonomicznych , a także innych sytuacji kryzysowych zarówno w wymiarze globalnym jak i regionalnym czy lokalnym. Powyższe zakłócenia rozwoju mogą być incydentalne ( efemeryczne ) lub powtarzające się cyklicznie. Krótkotrwałe lub długotrwałe ( chroniczne ) mające charakter strukturalny, gdyż wynikają z istnienia wadliwej i niedostosowanej do współczesnych wyzwań struktury społeczno – gospodarczej. Na ogół ich skutki są dewastujące zarówno dla dziedziny której dotyczą jak i dziedzin z nią powiązanych..[42] W procesach rozwojowych nie chcemy doznawać żadnych zakłóceń i sytuacji kryzysowych, gdyż zagrażają one naszej potrzebie bezpieczeństwa i stabilności. Działania te wymagają od człowieka oprócz wiedzy również dojrzałości i odpowiedzialności społecznej, wyczucia i mądrości. To nie wytwarzanie coraz sprawniejszej broni, czy walka o władzę bądź gromadzenie dóbr materialnych jest największym wyzwaniem dla człowieka, ale zapewnienie światu przetrwania.
W celu zapewnienia dalszej egzystencji życia na Ziemi i możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb wszystkich ludzi i przyszłych generacji, należy przestać się zderzać z ograniczeniami właściwymi naszej Planecie, a równocześnie zacząć przekraczać niepotrzebnie przez nas samych stworzone ograniczenia, obejmujące zarówno instytucje społeczne jak i nasze przekonania, wierzenie i poglądy etyczne. .Zmiana w filozofii życia i wzorcach zachowań jest jedną z podstawowych szans wdrożenia racjonalnego postępowania człowieka. Trzeba zadbać o zrównoważony rozwój wszelkich dziedzin życia i ludzkiej działalności w tym technologii sprzyjających współdziałaniu z naturą. Rozwój wiedzy, nauki i techniki, oparty na powszechnej edukacji dla przyszłości doprowadzi w końcu do zapanowania nad nieokiełznanym przyrostem naturalnym, do opanowania niewyczerpywalnych źródeł energii, do możliwości syntetycznej produkcji żywności oraz do eliminacji zagrożeń ekologicznych. Musi nastąpić zmiana kierunku działania ze wzrostu ilościowego na rozwój jakościowy w gospodarce. Świadomość realnych zagrożeń doprowadzi do porozumienia i współdziałania między ludźmi różnych poglądów, narodów, ras, religii i kultur dlatego potrzebny jest rozwój nauk społecznych i humanistycznych, pogłębiających rozumienie otaczającego nas świata, wyrabiających tolerancję dla różnic poglądów i kultur oraz umiejętności szukania płaszczyzn uzgodnień torujących drogę nowym wzorcom cywilizacyjnym. System światowy nie jest zdolny do pozytywnej samoregulacji, gdyż zawiera w sobie elementy tendencji do autodestrukcji. Wolny rynek nie odwróci tych tendencji, gdyż działa na podstawie odcinkowych interesów rabunkowo w pogoni za zyskiem finansowym kosztem środowiska naturalnego. Stąd oprócz mechanizmów rynkowy konieczne są inicjatywy społeczne i regulacje prawne w skali międzynarodowej w zakresie niezbędnym dla zapewnienia właściwych warunków życia przyszłym pokoleniom. Szczególne znaczenie ma rozwój mikrobiologii, epidemiologii i immunologii, który nastąpił w drugiej połowie XX wieku i dzięki niemu jesteśmy w stanie nie tylko w większym stopniu zrozumieć przyczyny i mechanizmy pojawiania się w przyszłości wielkich epidemii, ale również w sposób bardziej racjonalny stawiać czoła wyzwaniom, którymi są nowe choroby zakaźne.[43] Trzeba sobie uświadomić, że chociaż istnieją granice wzrostu, to przy właściwym postępowaniu może nie być granic rozwoju. Używając języka ekonomii, można powiedzieć, że zgodnie z ideą zrównoważonego rozwoju społeczeństwo powinno żyć w miarę możliwości „z odsetek”, a nie „z kapitału”.
Światowa Organizacja Normalizacyjna zaproponowała nową rodzinę standardów w zakresie zarządzania środowiskowego, ISO 14 000, w której zarządzanie każdym stanowiskiem pracy w produkcji i w usługach odnoszone jest do racjonalizacji wykorzystania surowców, materiałów, energii i wody oraz do produkcji i emisji zanieczyszczeń. Zarówno Dyrektywa EMAS, jak i ISO 14 000, wprowadzają obowiązek ciągłego ulepszania systemu, co zmusza certyfikowanych producentów do stałego podwyższania efektywności korzystania z zasobów środowiska, badań naukowych i rozwoju technologicznego. Proces ten ma wiele zalet i pozwala na kompleksowe spojrzenie na organizację i procesy w niej zachodzące.
Zintegrowane zarządzanie w zrównoważonym rozwoju.[44]
Zrównoważony rozwój umożliwia pogodzenie dążenia do osiągnięcia satysfakcjonującego wyniku ekonomicznego z głęboką troską o otoczenie społeczne i środowisko naturalne. Współcześnie za rozwój uważa się rozwój gospodarczy. Jego celem jest wysoki PKB, wysoka konsumpcja i zamożność materialna ludzi. zrównoważony rozwój zmierza w innym kierunku. Jego celem jest poprawa jakości życia przy zachowaniu równości społecznej, bioróżnorodności i dostatku zasobów naturalnych. Obok zmian związanych z materią drugą równie istotną dziedziną przemian są zmiany związane z energią. Materia i energia w procesie zrównoważonego rozwoju są między sobą wzajemnie skorelowane. W trakcie procesów chemicznych, fizycznych i biologicznych następuje zamiana materii na energię i odwrotnie czego przykładem jest fotosynteza. Równolegle występuje zamiana pomiędzy poszczególnymi rodzajami energii tj: mechanicznej, cieplnej, elektrycznej, chemicznej, promieniowania elektromagnetycznego. W procesie zrównoważonego rozwoju istotne jest aby ta zamiana pomiędzy materią, a energią i pomiędzy poszczególnymi rodzajami energii była optymalna z punktu widzenia potrzeb ekologicznych, ekonomicznych i społecznych. Aby człowiek mógł funkcjonować, zaspokajać swoje potrzeby i oczekiwania, rozwijać gospodarkę i życie społeczne , potrzebuje energii pod różnymi postaciami. Tę użyteczną energię uzyskuję w wyniku przetwarzania pierwotnej energii chemicznej paliw kopalnych, energii jądrowej, spadku wód, maremotorycznej,, maretermicznej, wiatru,, geotermicznej, zawartej w biomasie oraz promieniowania słonecznego Na obecnym etapie rozwoju mamy różny dostęp do poszczególnych energii pierwotnych i dysponujemy określonymi technikami i technologiami ich wykorzystywania Łatwość przesyłania na duże odległości oraz przetwarzania na inne postacie energii zdecydowała o tym, że energia elektryczna jest szczególnie wygodnym i rozpowszechnionym nośnikiem energii[45] pomimo, że proces jej wytwarzania jest wyjątkowo szkodliwy dla środowiska przyrodniczego. Równolegle technika i technologia zdecydowała, że najpopularniejszym surowcem do energii mechanicznej jest ropa naftowa co również stoi w sprzeczności z ekologią.. Jednocześnie funkcjonujemy w czasie dynamicznego wzrostu zapotrzebowania na poszczególne rodzaje energii i w okresie zagrożenia wyczerpywaniem się jednego z podstawowych źródeł energii jakim jest ropa naftowa. Równolegle dysponujemy drogimi technologiami wykorzystywania energii słonecznej i wodorowej, które z punktu ekonomicznego widzenia są na obecnym etapie nierentowne. Dlatego istotą zrównoważonego rozwoju jest dążenie do eliminowania powyższych zagrożeń i sytuacji kryzysowych.
Jak z powyższego wynika, rozwój zrównoważony nie stanowi wyznaczonego i wymiernego celu – granicy, do której musimy dojść. Jest to natomiast proces rozłożony na lata (a być może na wieki) i pokolenia. Proces zrównoważonego rozwoju jest zjawiskiem ewolucyjnego postępu pod warunkiem zachowania prawidłowego następowania po sobie elementarnych procesów w zakresie przemian fizjologicznych i biologicznych, a także reakcji chemicznych i fizycznych oraz doskonalenia techniki i technologii... W procesie tym należy również uwzględnić zróżnicowanie przestrzenne w układzie geograficznym i następstwa historyczne w ujęciu genetycznym. Do podstawowego zadania człowieka jest zharmonizowanie tego procesu poprzez właściwe uszeregowanie procesów elementarnych..
Ogromny postęp cywilizacyjny ostatnich kilku dekad dokonał również rewolucji w fizjologii roślin. Rewolucja ta dotyczy osiągnięć innych, bliskich fizjologii nauk przyrodniczych, a także rozwoju technik badawczych. Możliwości stworzone przez nowoczesne techniki badawcze, takie jak mikroskopia konfokalna, elektrofizjologiczne techniki nieinwazyjnego wglądu w budowę i działanie składników komórkowych ( np. pojedynczych kanałów jonowych) , sterowanie mutagenezą i inne manipulacje genetyczne, pozwoliły osiągnąć niesłychanie szybki postęp w badaniach fizjologicznych.[46]
Z powyższych rozważań wynika jednoznacznie, że rozwój zrównoważony jest procesem ciągłym, a nie przedsięwzięciem o ściśle określonych warunkach brzegowych, trybie realizacji i zdefiniowanych celach.
Analizując procesy gospodarcze zachodzące w Polsce można już jednak powiedzieć, że proces rozwoju zrównoważonego został w Polsce zapoczątkowany, a „Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku” ma kierunkować dalszą jego realizację.
Warunkiem koniecznym takiego rozwoju jest ciągłe równoważenie jego trzech bazowych wymiarów, tzn. wymiaru ekonomicznego, wymiaru ekologicznego i wymiaru społecznego. Jakiekolwiek osłabienie lub wzmocnienie jednego wymiaru kosztem innych musi w efekcie prowadzić do kryzysów we wszystkich trzech wymiarach.
Wynika stąd też, że ten rodzaj rozwoju poddawany będzie wpływowi nieznanych i niemożliwych obecnie do przewidzenia zmian warunków zewnętrznych i wewnętrznych. Produkcja biomasy w okresie wegetacji lub w przeliczeniu na rok zależy przede wszystkim od warunków klimatycznych i glebowych oraz od składu gatunkowego zespołów roślinnych...[47]
Role głównych aktorów procesu rozwoju zrównoważonego, tzn. społeczeństwa, jego struktur i grup, samorządów, administracji państwowej i jej działów, Parlamentu i Głowy Państwa zostały już stosunkowo precyzyjnie i jednoznacznie określone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i w odpowiednich aktach prawnych. Ciągle jeszcze wiele do życzenia pozostawia rozwój mechanizmów i instrumentów prawnych, ekonomicznych i technicznych rozwoju zrównoważonego, które wciąż jeszcze pozostają niekompatybilne, niezintegrowane i niekomplementarne w układzie trzech głównych wymiarów rozwoju - ekonomicznym, ekologicznym i społecznym.
Rozwiązaniem idealnym będzie więc trwała równowaga trzech wymiarów rozwoju zrównoważonego, tzn. rozwoju gospodarczego, rozwoju społecznego i racjonalnego wykorzystywania zasobów środowiska (przestrzeni ekologicznej) oraz trwały mechanizm wyrównywania (korekty) poziomów rozwoju tych wymiarów, oparty o czysto fizyczną zasadę naczyń połączonych. Różnorodność genetyczna roślin uprawianych i najbliżej z nimi spokrewnionych taksonów dzikich ma zasadnicze znaczenie dla przyszłego rozwoju rolnictwa i pomylśnego rozwiązania problemów wyżywienia ludzkości.[48] Zakres zastosowania zasady zrównoważonego rozwoju jest niezwykle szeroki, odwołania od niej znajdują się w bardzo wielu przepisach prawa ochrony środowiska.[49]
Proces zrównoważonego rozwoju reguluje m. In .Międzynarodowa Konwencja o Handlu Gatunkami Zagrożonymi Wyginięciem jest to międzynarodowy układ kontrolujący handel różnymi gatunkami roślin i zwierząt oraz produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. [50]Został podpisany w 1973 roku, natomiast wszedł w życie w 1975 roku. Głównym celem tego traktatu jest kontrola, redukcja lub całkowita eliminacja handlu tymi gatunkami, których liczba lub stan sugerują, że dalsza ich eksploatacja w środowisku naturalnym byłaby szkodliwa dla ich przetrwania. CITES przyczynił się m.in. do całkowitego zakazu handlu rogami nosorożców czy kłami słoni. Obecnie traktat CITES jest uznawany przez 150 krajów na całym świecie. Występowanie każdego organizmu w jego naturalnym środowisku jest ograniczone zespołem określonych czynników środowiskowych. Najistotniejsze z tych czynników są warunki fizyczne i chemiczne.[51]
Z ekologicznego punktu widzenia proces zrównoważonego rozwoju jest regulowany poprzez m. In. następujące technologie::
§ Fitoekstrakcja polegająca na wykorzystywaniu roślin akumulujących metale ciężkie do transportu tych metali czy też związków organicznych z gleby i ich bioakumulacji w nadziemnych częściach roślin.
§ Bioakumulacja jest to zdolność organizmów do kumulowania związków trujących w tkankach swego ustroju. Stężenie tych związków w tkankach może osiągnąć wyższy poziom niż w otaczającym je środowisku.
§ Fitoremediacja jest to technologia oczyszczania środowiska (gleby, wód gruntowych i powierzchniowych, osadów ściekowych i powietrza), która wykorzystuje ponadprzeciętne zdolności niektórych gatunków roślin do akumulacji substancji zanieczyszczających lub do ich degradacji.
§ Fitostabilizacja jest to redukcja ryzyka związanego z prawdopodobieństwem przemieszczania się metali do warstw głębszych gleby oraz wtórnego pylenia.
§ Fitowolatilizacja jest to usuwanie niektórych substancji z gleby na drodze ich przemian w związki lotne i wydzialanie do atmosfery.
§ Rizofiltracja jest to wykorzystanie strefy korzeniowej roślin do usuwania zanieczyszczeń z wody i ścieków, głównie metali.
GMO, a zrównoważony rozwój.
W procesie zrównoważonego rozwoju z punktu widzenia społecznego, a pośrednio również ekologicznego są badania i wdrażania genetyczne , czego ewidentnym przykładem jest historia pomidora (FlavrSavr®), który był pierwszym przypadkiem komercyjnej zmodyfikowanej genetyczn ej rośliny uprawnej i jadalnej, dopuszczonej do spożycia przez ludzi. Wyprodukowany został przez firmę biotechnologiczną Calgen Inc. z Davis w stanie Kalifornia i przedstawiony do oceny Amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków (FDA) w 1992r. Wprowadzony do sprzedaży w 1994, pozostał na rynku zaledwie przez kilka lat, zanim wstrzymano jego produkcję. Mimo, że był to historyczny przełom w dziedzinie żywności pochodzenia GMO, rosnące koszty nie czyniły produkcji opłacalną, a sam Calgen został w końcu wykupiony przez firmę Monsanto Pomidory (FlavrSavr®) były bardziej odporne na gnicie, poprzez wprowadzenie do nich antysensownego genu, którego produkt interferował i powstrzymywał produkcję enzymu - poligalakturonazy (patrz: Interferencja RNA). Enzym ten jest normalnie odpowiedzialny za rozkład ściany komórkowej (a zatem mięknięcie tkanki), podczas dojrzewania, starzenia i w końcu psucia się owocu. Niemodyfikowane pomidory są zwykle zbierane zanim dojrzeją, po czym, zwykle podczas transportu, są sztucznie "dojrzewane" za pomocą etylenu, który jest jednym z hormonów roślinnych. Zrywanie niedojrzałych owoców ułatwia ich transport, przechowywanie, a także wydłuża czas świeżości w sprzedaży. Pomidory (FlavrSavr®) mogły być zbierane dojrzałe, bez skracania ich czasu świeżości. Co z kolei miało zalety, jako że dojrzałe owoce miały bogatszy smak i jako takie mogły być sprzedawane po wyższych cenach.
FDA zaopiniowało, że nie jest konieczne specjalne oznaczanie tych pomidorów jako GMO, ponieważ ich zasadnicze właściwości pozostały niezmienione. Nie został także wprowadzony żaden gen obcego pochodzenia, a jedynie sztucznie uzyskany gen wyciszający. Szczególnie nie było żadnych dowodów na szkodliwość takich pomidorów, ani na zmianę ich wartości odżywczej
Brak rynkowego powodzenia pomidorów (FlavrSavr®) jest w głównej mierze przypisywane niedoświadczeniu Calgenu w prowadzeniu przedsięwzięć ekonomicznych związanych z uprawą i spedycją pomidorów ]. Odmiana pomidorów, którą Calgen wybrał do modyfikacji, była powszechnie uznawana przez rolników za gorszą w porównaniu do innych. Dodatkowo zastosowano niewłaściwą strategię uprawy. W wyniku tego pola Calgenu produkowały jedynie 25-50% pomidorów w porównaniu z polami innych hodowców. Jedynie połowa owoców była wystarczająco duża i dojrzała, by być sprzedawana jako "McGregors" - docelowy produkt o wyższej cenie. Co więcej, duża część plonów była uszkadzana podczas zbiorów, transportu oraz pakowania, ponieważ dojrzałe pomidory są o wiele bardziej delikatne i podatne na uszkodzenia, niż tradycyjne, lekko niedojrzałe. Do zbioru oraz transportu, zakupiono bardzo drogie wyposażenie używane przy uprawach brzoskiwiń. Te koszty, razem ze współzawodnictwem o rynek z właśnie wprowadzoną tradycyjną odmianą pomidorów - LSL (Long Shelf Life, (ang.) Długa Przydatność na Półkach), spowodowały, że (FlavrSavr®) były nieopłacalne, a sam Calgen został w rezultacie wykupiony przez konkurencję, firmę Monsanto, która była szczególnie zainteresowana udziałami Calgenu w nowych odmianach bawełny oraz produkcji olejów roślinnych.
Odmiana (FlavrSavr®) była używana przez firmę Zeneca do produkcji przecierów pomidorowych, sprzedawanych w Europie w lecie 1996. Spodziewano się, że wysoka zawartość pulpy pomidorowej w produktach, na uzyskanie której podczas produkcji pozwalała specyfika (FlavrSavr®), co owocowało dobrymi gęstymi przecierami oraz keczupami, będzie preferowana przez konsumentów. Produkty oznaczano jedynie jako genetycznie zmienione oraz sprzedawano po niższej cenie niż konkurencja. Ta strategia marketingowa była zasadniczo eksperymentem, ale dowiodła, że w tym czasie Europejczycy zasadniczo akceptowali żywność pochodzenia GMO. Podejście to drastycznie się zmieniło po wybuchu tak zwanej "choroby wściekłych krów", która osłabiła zaufanie klientów do odgórnych regulacji rządowych. W tym czasie wybuchła także burzliwa dyskusja pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami żywności GMO, odnośnie importu jej do Europy. Powyższy przykład pokazuje jak żłożone współzależności występują w procesie zrównoważonego rozwoju pomiędzy trzema aspektami tego rozwoju to jest ekonomicznym, ekologicznym i społecznym. Problemy zrównoważonego rozwoju zostały wyraźnie dostrzeżone przez społeczność międzynarodowa, która występujące problemy próbuje uregulować międzynarodowymi porozumieniami i konwencjami. Najważniejsze z nich to: agenda 21 i protokół z Kioto.
Agenda 21 (ang. Action Programme - Agenda 21) jest dokumentem programowym, który przedstawia sposób opracowania i wdrażania programów zrównoważonego rozwoju w życie lokalne. Dokument ten został przyjęty na konferencji "Środowisko i Rozwój" z inicjatywy ONZ w 1992 roku na II Konferencji w Rio de Janeiro. Jej polska wersja ukazała się w roku 1993 w opracowaniu "Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych Środowisko i Rozwó j". Agenda 21 jest jednym z trzech dokumentów przyjętych na Szczycie Ziemi - Konferencji Narodów Zjednoczonych "Środowisko i Rozwój" (UNCED) - w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku.
Wyceniony na 600 mld dolarów program ratowania planety zawarty jest w Agendzie 21 na 500 stronach, w 40 rozdziałach zawierających następujące zagadnienia::
Zagadnienia socjalne i ekonomiczne
2. Międzynarodowa współpraca w celu przyspieszania trwałego i zrównoważonego rozwoju i odpowiedniej polityki wewnętrznej w krajach rozwijających się.
3. Walka z ubóstwem.
4. Zmiana modelu konsumpcji.
5. Dynamika demograficzna a trwały i zrównoważony rozwój.
6. Ochrona i promocja ludzkiego zdrowia.
7. Promowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich.
8. Włączanie problemów środowiska i rozwoju do procesu podejmowania decyzji.
Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju
9. Ochrona atmosfery.
10. Kompleksowe planowanie i zarządzanie zasobami powierzchni Ziemi.
11. Działania zapobiegające wylesieniom.
12. Zarządzanie wrażliwymi (niestabilnymi) ekosystemami. Przeciwdziałanie pustynnieniu i suszom.
13. Zarządzanie wrażliwymi (niestabilnymi) ekosystemami. Zrównoważony rozwój terenów górskich.
14. Promowanie trwałego i zrównoważonego rozwoju rolnictwa i wsi.
15. Ochrona różnorodności biologicznej.
16. Bezpieczne dla środowiska wykorzystanie biotechnologii.
17. Ochrona oceanów, wszystkich rodzajów mórz, w tym śródlądowych i otwartych, terenów stref przybrzeżnych oraz ochrona, racjonalne wykorzystywanie i rozwój żywych zasobów morza.
18. Ochrona jakości i wykorzystywanie zasobów wód śródlądowych. Zintegrowane podejście do problemu rozwoju zasobów wód śródlądowych, ich zarządzania i zagospodarowania.
19. Bezpieczne dla środowiska postepowanie z toksycznymi i niebezpiecznymi środkami chemicznymi. Zwalczanie nielegalnego handlu tymi środkami.
20. Bezpieczna dla środowiska gospodarka odpadami niebezpiecznymi. Zapobieganie nielegalnemu międzynarodowemu handlowi odpadami niebezpiecznymi.
21. Bezpieczna dla środowiska gospodarka stałymi odpadami oraz osadami z oczyszczalnia ściekówoczyszczalni ścieków]].
22. Bezpieczne i nieszkodliwe dla środowiska obchodzenie się z odpadami radioaktywnymi.
Wzmacnianie roli głównych grup społecznych i organizacji
23. Wprowadzenie.
24. Rola kobiet w trwałym i zrównoważonym rozwoju.
25. Dzieci i młodzież w trwałym i zrównoważonym rozwoju.
26. Rola ludności tubylczej (grup etnicznych) w trwałym i zrównoważonym rozwoju.
27. Umocnienie roli organizacji pozarządowych - partnerów w działaniach na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju.
28. Wykorzystanie inicjatywy władz lokalnych w realizowaniu zaleceń Agendy 21.
29. Umocnienie roli pracowników i ich związków zawodowych w osiąganiu trwałego i zrównoważonego rozwoju.
30. Umocnienie roli biznesu i przemysłu w osiąganiu trwałego i zrównoważonego rozwoju.
31. Rola społeczności naukowej i technicznej w tworzeniu podstaw i warunków trwałego i zrównoważonego rozwoju.
32. Zwiększenie roli rolników w procesie trwałego i zrównoważonego rozwoju.
Możliwości realizacyjne
33. Środki i mechanizmy finansowania.
34. Transfer technologii proekologicznych. Współpraca i tworzenie możliwości.
35. Nauka dla trwałego i zrównoważonego rozwoju.
36. Promowanie nauczania, kształtowania świadomości społecznej i szkolenia w zakresie trwałego i zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska.
37. Mechanizmy państwowe i współpraca międzynarodowa w tworzeniu możliwości realizacyjnych.
38. Zmiany instytucjonalne na forum międzynarodowym.
39. Międzynarodowe mechanizmy i instrumenty prawne.
40. Informacje do wykorzystania przy podejmowaniu decyzji.
Tytułem uzupełnienia niniejszego referatu jako załącznik przedkładam treść 27 zasad zrównoważonego rozwoju przyjętych w Deklaracji w sprawie Środowiska i Rozwoju na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku w celu głębszego przeanalizowania wyżej omawianego problemu:
Zasady Deklaracji w sprawie Środowiska i Rozwoju na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku:
(1)
Człowiek jest podmiotem rozwoju zrównoważonego i posiada prawo do zdrowego i produktywnego życia w harmonii z naturą.
(2)
Państwa posiadają, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych i zasadami prawa międzynarodowego, suwerenność w dysponowaniu swymi zasobami tak, jak im to określają ich narodowe polityki ekologiczne i rozwojowe, ale też odpowiedzialność za zagwarantowanie, że ich działania w obrębie ich prawa i kontroli nie będą powodować szkód ekologicznych w innych krajach lub na terenach znajdujących się poza ich jurysdykcją.
(3)
Muszą zostać zagwarantowane prawa do rozwoju społeczeństw z zachowaniem sprawiedliwego prawa do zaspokojenia potrzeb ekologicznych i rozwojowych przyszłych pokoleń.
(4)
Dla osiągnięcia celów rozwoju zrównoważonego, ochrona środowiska będzie stanowić integralną część procesu rozwoju i nie może być rozpatrywana oddzielnie.
(5)
Wszystkie Państwa i wszyscy obywatele będą współpracować w realizacji podstawowych zadań w przeciwdziałaniu ubóstwu, jako niezbędnemu warunkowi rozwoju zrównoważonego, dla redukcji dysproporcji w standardach warunków życia i lepszemu zaspokajaniu potrzeb większości ludzkości.
(6)
Specjalny priorytet będzie ustanowiony dla uwzględnienia sytuacji i potrzeb krajów rozwijających się, szczególnie krajów najmniej rozwiniętych oraz najbardziej wrażliwych ekologicznie. Działania międzynarodowe powinny też uwzględniać potrzeby i interes wszystkich krajów.
(7)
Państwa będą współpracować w duchu partnerstwa globalnego dla ochrony, zachowania i odbudowy zdrowia i integralności ekosystemu Ziemi. Biorąc pod uwagę różny udział w degradacji środowiska globalnego, Państwa przyjmują wspólną ale zróżnicowaną odpowiedzialność. Kraje rozwinięte przyjmują do wiadomości swą odpowiedzialność za globalny rozwój zrównoważony, biorąc pod uwagę presję, jaką ich społeczeństwa wywierają na środowisko globalne, oraz technologie i zasoby finansowe będące w ich posiadaniu.
(8)
Dla osiągnięcia rozwoju zrównoważonego i wyższej jakości życia ludności, Państwa zredukują lub wyeliminują niezrównoważone trendy konsumpcji i produkcji oraz będą promować odpowiednie polityki demograficzne.
(9)
Państwa powinny współpracować na rzecz endogenicznego wzmocnienia instytucjonalnego na rzecz zrównoważonego rozwoju, poprzez poprawę naukowego zrozumienia i wymianę wiedzy naukowej i technologicznej oraz poprzez przyśpieszenie rozwoju, adaptacji, rozpowszechniania i transferu technologii, w tym technologii nowych i innowacyjnych.
(10)
Problemy ekologiczne są najskuteczniej rozwiązywane jeśli uczestniczą w procesie wszyscy zainteresowani obywatele na odpowiednim poziomie. Na poziomie krajowym każdy obywatel będzie miał odpowiedni dostęp do informacji związanych ze środowiskiem, znajdujących się w posiadaniu władzy publicznej, w tym informacji o niebezpiecznych substancjach i działalności w strefie oddziaływania tej władzy oraz informacji o możliwościach uczestnictwa w procesie podejmowania decyzji. Państwa będą pomagać w podnoszeniu świadomości społecznej poprzez tworzenie warunków do dostępności informacji. Zapewniony będzie dostęp do postępowania sądowego i administracyjnego w tym rekompensat i naprawy szkód.
(11)
Państwa będą rozwijać legislację ekologiczną. Standardy środowiskowe, cele i priorytety zarządzania powinny właściwie oddawać kontekst rozwojowy i ekologiczny, do którego mają zastosowanie. Standardy stosowane przez niektóre kraje mogą być niestosowalne lub powodować nieuzasadnione koszty ekonomiczne i społeczne w innych krajach, w szczególności w krajach rozwijających się.
(12)
Państwa powinny współpracować dla wypromowania wspomagającego i otwartego międzynarodowego systemu ekonomicznego, który prowadziłby do wzrostu gospodarczego i zrównoważonego rozwoju we wszystkich krajach i lepiej przeciwdziałałby problemom ekologicznym. Środki polityki handlowej stosowane do celów ekologicznych nie powinny stanowić sposobów arbitralnej i nieuzasadnionej dyskryminacji lub ukrytych restrykcji w handlu międzynarodowym. Wszelkie jednostronne działania związane z problemami ekologicznymi poza jurysdykcją kraju importera powinny być zakazane. Wszystkie działania ekologiczne dotyczące transgranicznych i globalnych problemów środowiskowych, będą rozwiązywane w drodze konsensusu.
(13)
Państwa będą rozwijały narodowe legislacje w zakresie odpowiedzialności za szkody środowiskowe i za zanieczyszczanie oraz rekompensat dla poszkodowanych. Państwa będą też współpracować w sposób bardziej zdecydowany i przyśpieszony dla dalszego rozwoju międzynarodowej legislacji w zakresie odpowiedzialności i rekompensat za szkody ekologiczne spowodowane działalnością wewnątrz ich jurysdykcji i kontroli na terenach pozostających poza ich jurysdykcją.
(14)
Państwa powinny efektywnie współpracować w celu zapobiegania lokowania i transferu do innych Państw działalności i substancji mogących spowodować znaczące szkody ekologiczne i szkodliwych dla zdrowia ludzkiego.
(15)
Państwa będą szeroko stosować prewencyjny sposób podejścia do ochrony środowiska w zależności od ich możliwości. W przypadku występowania zagrożenia poważnymi i nieodwracalnymi szkodami dla środowiska, brak niepodważalnego uzasadnienia naukowego nie będzie traktowany jako usprawiedliwienie dla odkładania na później efektywnych kosztowo działań zapobiegających degradacji środowiska.
(16)
Władze państwowe powinny dążyć do wypromowania internalizacji kosztów ekologicznych i stosowania instrumentów ekonomicznych, opartych na założeniu, że zanieczyszczający powinien, z zasady, ponosić koszty swych zanieczyszczeń, odpowiednio do interesu publicznego i bez zakłócania toku handlu i inwestycji międzynarodowych.
(17)
Oceny oddziaływania na środowisko, jako instrument krajowy, będą stosowane do projektowanych rodzajów działalności, mających negatywny wpływ na środowisko i poddawanych decyzjom kompetentnych władz krajowych.
(18)
Państwa powinny bezzwłocznie notyfikować inne Państwa o wszystkich klęskach żywiołowych oraz o innych zagrożeniach mogących powodować nagłe szkodliwe oddziaływanie na środowisko w tych Państwach. Społeczność międzynarodowa podejmie wszelkie kroki w zakresie pomocy Państwom poszkodowanym.
(19)
Państwa powinny zapewnić wyprzedzające i punktualne notyfikowanie oraz odpowiednią informację innym Państwom, potencjalnie zagrożonych działaniami, które mogą mieć szkodliwe oddziaływanie transgraniczne a także będą prowadzić w dobrej wierze konsultacje z tymi krajami.
(20)
Kobiety odgrywają witalną rolę w zarządzaniu środowiskiem i w rozwoju. Ich pełne uczestnictwo jest niezbędnym dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju.
(21)
Kreatywność, idealizm i odwaga młodzieży świata powinny być mobilizowane do wykuwania partnerstwa globalnego dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju i zapewnienia wszystkim lepszej przyszłości.
(22)
Ludność tubylcza i jej wspólnoty oraz inne społeczności lokalne odgrywają witalną rolę w zarządzaniu środowiskiem i w rozwoju z uwagi na ich wiedzę i tradycje. Państwa powinny odkrywać i wspierać ich tożsamość, kulturę i interesy oraz umożliwić im udział w osiąganiu zrównoważonego rozwoju.
(23)
Środowisko i zasoby naturalne ludności, znajdującej się w opresji, okupacji lub niewoli powinny być chronione.
(24)
Działania wojenne są w sposób nierozłączny destrukcyjne dla rozwoju zrównoważonego. Państwa, w związku z tym powinny respektować prawo międzynarodowe, zapewniając ochronę środowiska w czasie konfliktów zbrojnych oraz współdziałać przy dalszym rozwoju tego prawa.
(25)
Pokój, rozwój i ochrona środowiska są wzajemnie powiązane i niepodzielne.
(26)
Państwa będą rozwiązywać wszystkie dysputy ekologiczne w sposób pokojowy i przy zastosowaniu odpowiednich środków w nawiązaniu do Karty Narodów Zjednoczonych.
(27)
Państwa i społeczeństwa będą współpracować w dobrej wierze i w duchu partnerstwa w wypełnianiu zasad zawartych w Deklaracji oraz w dalszym rozwoju prawa międzynarodowego w dziedzinie zrównoważonego rozwoju.
Drugim dokumentem o zasadniczym znaczeniu w międzynarodowym układzie jest Protokół z Kioto, który jest uzupełnieniem Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczącej Zmian Klimatycznych (United Nations Framework Convention on Climate Change) i jednocześnie międzynarodowym porozumieniem dotyczącym globalnego ocieplenia. Został on wynegocjowany na konferencji w Kioto w grudniu 1997. Traktat wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, trzy miesiące po ratyfikowaniu go przez Rosję 18 listopada 2004.
Na mocy postanowień protokołu kraje, które zdecydowały się na jego ratyfikację, zobowiązały się do redukcji do 2012 roku własnych emisji o 5,2% dwutlenku węgla, metanu, tlenku azotu, HFC i PFC - gazów powodujących efekt cieplarniany. W przypadku niedoboru bądź nadwyżki emisji tych gazów, sygnatariusze umowy zobowiązali się do zaangażowania się w „wymianę handlową”, polegającą na odsprzedaży lub odkupieniu limitów od innych krajów. Jeżeli Protokół z Kioto zostanie w pełni wprowadzony z sukcesem w życie, to przewiduje się, na skutek jego postanowień, redukcję średniej temperatury globalnej pomiędzy 0.02°C a 0.28°C do roku 2050.
Protokół z Kioto jest prawnie wiążącym porozumieniem, w ramach którego kraje uprzemysłowione są zobligowane do redukcji ogólnej emisji gazów powodujących efekt cieplarniany o 5,2% do roku 2012 w porównaniu z rokiem 1990. Warto jednak zauważyć, że jeżeli wziąć pod uwagę prognozowane wcześniej poziomy emisji gazów cieplarnianych, planowana jest redukcja aż o 29%. Narodowe pułapy obniżania wahają się od 8% dla Unii Europejskiej, 7% dla USA, 6% dla Japonii, 0% dla Rosji oraz możliwy wzrost dla Australii o 8% i 10% dla Islandii. Protokół z Kioto jest również uzupełnieniem Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych dotyczącej Zmian Klimatycznych, przyjętej wcześniej na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992. Z tego faktu wynika pewne prawne ograniczenie co do możliwości ratyfikacji protokołu z Kioto – mogą go przyjąć wyłącznie państwa które uprzednio przyjęły wyżej wymienioną konwencję. W Aneksie I UNFCCC wymieniono głównie wysoko rozwinięte kraje świata, moralnie odpowiedzialne za obecny stan rzeczy, narzucono im odpowiednie limity oraz zobowiązania do wsparcia biedniejszych krajów w walce z globalnym ociepleniem.
Protokół potwierdza również zasadę, że kraje rozwinięte są zobowiązane do wspierania rozwoju technologicznego słabiej rozwiniętych krajów oraz studiów i projektów związanych z badaniem klimatu, zwłaszcza nad rozwojem alternatywnych źródeł pozyskiwania energii, takich jak energia wiatru, słońca bądź nuklearna. Takie inwestycje o charakterze ekologicznym w uboższych krajach są o tyle korzystne dla wysoko rozwiniętych krajów, że pozwalają uzyskać prawo do dodatkowej emisji gazów. Obniżać limity można też przy pomocy programów masowego sadzenia lasów, które wchłaniając szkodliwy dwutlenek węgla, produkują życiodajny tlen.
Problemem pozostaje niespełnienie zobowiązań
Kraje, które po upływie 2012 roku będą wciąż emitowały więcej gazów cieplarnianych niż pozwalają im na to ich limity, będą musiały się wywiązać ze swoich zobowiązań w kolejnym okresie, a ich kwoty zostaną karnie obniżone o 30%. Jednakże za złamanie umowy nie grożą żadne konsekwencje finansowe, a raczej polubowne załatwienie sprawy w ramach mechanizmów łagodzących takich jak handel emisyjny czy inwestycje w słabiej rozwiniętych krajach. Brak poważniejszych sankcji ekonomicznych i organów które mogłyby je skutecznie egzekwować poddaje w wątpliwość ewentualne dostosowanie się niektórych krajów świata do postanowień protokołu.
"Mechanizmy łagodzące", dające poszczególnym sygnatariuszom protokołu z Kioto możliwość wypełnienia norm także w sytuacjach, w których państwa te nie są w stanie ich spełnić:
Formy handlu emisjami:
Mechanizm klosza (ang. Bubbles): maksymalny poziom emisji zanieczyszczeń (pułap emisyjny) jest przydzielany grupie zakładów tak, iż mogą one łącznie dokonywać najbardziej efektywnych kosztowo redukcji emisji (zakłady te mogą działać w ramach jednego przedsiębiorstwa).
· Mechanizm kompensat (ang. Offsets): zakłady chcące rozszerzyć skalę swojej działalności, mogą dokonać inwestycji redukcyjnych w innych zakładach.
· Kredyty redukcji emisji (ang. Emission Reduction Credits): zakłady o emisjach poniżej określonego progu (standardu) mogą otrzymywać kredyty redukcji i następnie sprzedawać je zakładom o emisjach powyżej progu.
· Ograniczenie-handel (ang. Cap-and-Trade): całkowity limit emisji (tzw. czapka, czyli cap) ustalany jest dla grupy zakładów lub sektorów, a następnie uprawnienia do emisji odpowiadające całkowitemu limitowi rozdzielane są pomiędzy te zakłady - emitentów zanieczyszczeń. Zakłady mogą wykorzystać uprawnienia do wypełnienia swych celów redukcyjnych, sprzedać je lub zachować na przyszłe okresy rozliczeniowe.
· Cap-and-Trade to najbardziej zaawansowana, skuteczna i efektywna ekonomicznie forma handlu emisjami mająca najszersze zastosowania praktyczne.
Droga do wejścia protokołu w życie
16 lutego 2005, protokół z Kioto został ratyfikowany przez 141 krajów, wytwarzających w sumie 61% światowej emisji gazów cieplarnianych. Samo podpisanie Protokołu nie wystarcza, muszą go jeszcze ratyfikować narodowe władze. Aby Protokół wszedł w życie, musiała zostać spełniona zawarta w umowie zasada „2 razy 55” – minimum 55 krajów ratyfikujących Konwencję, wytwarzających minimum 55 % światowej emisji dwutlenku węgla. Wówczas Protokół mógł wejść w życie dziewięćdziesiątego dnia po jego ratyfikacji przez ostatnie państwo, które przyczyniało się do wypełnienia jego postanowień. Państwem, którego ratyfikacja przesądziła o pomyślnym wejściu Protokołu w życie, była Rosja. Kraj ten długo zwlekał z ratyfikacją tego układu z obawy, że jego postanowienia zahamują rozwój gospodarki rosyjskiej, przeważył jednak argument o lukratywnych korzyściach z udziału w handlu emisjami.
Międzynarodowe kontrowersje
Zwolennicy Protokołu z Kioto argumentują, że redukcja emisji dwutlenku w atmosferze jest niezwykle istotna dla zapobieżenia nadmiernemu ociepleniu klimatu oraz negatywnym skutkom ekonomicznym takim jak powiększanie się obszarów ubóstwa czy zmniejszanie się powierzchni terenów uprawnych. Do największych obrońców tego dokumentu należy Unia Europejska, organizacje ekologiczne, Organizacja Narodów Zjednoczonych, kraje Pacyfiku zagrożone wchłonięciem przez ocean na skutek globalnego ocieplenia oraz niektóre środowiska naukowe. Do największych oponentów Protokołu z Kioto należą USA i Australia. Największe obiekcje Stanów Zjednoczonych budzi wyjątkowo łagodne potraktowanie Chin – drugiego na świecie emitenta gazów cieplarnianych, które zostały niemal wyłączone z wymagań Protokołu.
Znaczenie Protokołu z Kioto
Protokół z Kioto może być uważany za pierwszy krok międzynarodowej społeczności do wspólnego sformalizowanego działania na rzecz skutecznej ochrony środowiska. Mimo że wymaga wciąż jeszcze wielu korekt i uzgodnienia światowego consensusu, to może on przyczynić się do przełamania mentalności światowych rządów w kwestii ochrony środowiska, i do przedsięwzięcia bardziej zdecydowanych działań w przyszłości.
Protokół z Kioto a gospodarka Polski
Polska była uczestnikiem Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 i jednym z państw, które przyjęły Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych dotyczącej Zmian Klimatycznych Terytorium, dzięki temu mogła podpisać Protokół z Kioto. W porównaniu z poziomem z roku 1988 roku – roku bazowego dla byłych krajów socjalistycznych - Polska ma obniżyć swoją emisję o 6%. Ponieważ z powodu załamania się gospodarki narodowej w okresie transformacji, emisja szkodliwych gazów i tak zmniejszyła się o 33% w latach 1988-2001, Polska prawdopodobnie nie będzie miała problemów z wypełnieniem kryteriów Protokołu z Kioto, a co więcej – może wręcz zarobić na handlu swoimi nadwyżkami. Niestety, handel ten może nie być aż tak lukratywny. Komisja Europejska zdecydowała w marcu 2005 ograniczyć Polsce przyznane jej wcześniej w Krajowym Planie Rozdziału Uprawnień na lata 2005-2007 limity (w dziedzinie polityki ochrony środowiska obowiązuje pierwszeństwo stosowania prawa unijnego). Komisja Europejska argumentuje swoją decyzję tym, że przyznanie Polsce nowych mniejszych limitów nie spowoduje ryzyka niespełnienia przez Polskę kryteriów z Kioto. Natomiast przyznanie Polsce zbyt wysokich limitów doprowadziłoby do masowej sprzedaży limitów przez polskie przedsiębiorstwa, co mogłoby doprowadzić do spadku ceny za tonę emisji dwutlenku węgla i w konsekwencji zniechęcałoby do proekologicznych inwestycji.
W chwili obecnej trwają prace nad Krajowym Planem Rozdziału Uprawnień na lata 2008-2012
UE zdecydowanie popiera porozumienie i wielokrotnie już wyrażała swoją gotowość do walki z globalnym ociepleniem.
„To oczywiste, że walka ze zmianami klimatu to coś więcej niż zwykła bitwa. To wojna światowa, która potrwa wiele lat” powiedział niedawno komisarz ds. środowiska Stavros Dimas.
UE podjęła szereg kroków na rzecz ograniczenia emisji i wypełnienia zobowiązań z Kioto, przede wszystkim promując wykorzystanie źródeł „czystej” energii: energii wiatru, energii słonecznej, energii fal oraz biomasy. Działania na rzecz racjonalnego wykorzystania energii odgrywają również zasadniczą rolę w ograniczaniu emisji gazów zanieczyszczających środowisko.
Zgodnie z zasadą, że małymi krokami można dokonać wielkich zmian, Komisja rozpoczęła w 2000 r. kampanię zatytułowaną „Ty też masz wpływ na zmiany klimatu”. Zachęca ona Europejczyków, aby wprowadzali niewielkie zmiany w swoim życiu codziennym: mniej ogrzewali mieszkanie, używali energooszczędnych żarówek, rzadziej jeździli samochodem itp.
Globalne ocieplenie to nie tylko problem Europy – UE poszukuje sposobów na zaangażowanie w walkę partnerów międzynarodowych. USA, choć nie ratyfikowały umowy, są jednym z krajów, które UE próbuje pozyskać do tego przedsięwzięcia.
Protokół z Kioto to tylko pierwszy - ale ważny - krok. UE rozpoczęła już rozmowy ze 188 państwami w sprawie dalszych, globalnych działań w związku ze zmianami klimatu dotyczących okresu po roku 2012. Kolejne zobowiązania będą dotyczyły zwiększenie funduszy na ochronę lasów, opracowywania nowych, przyjaznych dla środowiska technologii oraz wsparcia dla produkcji biopaliw.
The author defines the notion of sustainable development and traces its historical background. Interdependence of ecological, economic and social phenomena is characterised. Their mutual correlations, legal and economic regulations are discussed with reference to scientific progress in this field. Ecological processes that directly affect sustainable development are presented. The concept, principles and philosophy of sustainable development are described.
Literatura:
1. Agenda 21
2. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku
3. Deklaracji w sprawie Środowiska i Rozwoju na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku
4. „Nasza Wspólna Przyszłość” – Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju (Raport Brundtlanda), 1987
5. „Granice wzrostu” – raport Klubu Rzymskiego
6. Konwencja o Dostępie do Informacji
7. Konwencja o Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji
8. Konwencja o Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Dotyczących Środowiska
9. Encyklopedia Powszechna PWN
10. Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu
11. Konwencja w sprawie różnorodności biologicznej
12. Konwencja Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ w sprawie społecznego dostępu do informacji, podejmowania decyzji i sądownictwa w sprawach środowiska
13. Konwencja o Ocenach Oddziaływania na Środowisko w kontekście transgranicznym (Konwencja z Espoo)
14. „Polityka Ekologiczna Państwa” – przyjęta w dniu 10 maja 1991 roku
15. J. Żuchowski, E. Łagowski – „Narzędzia i metody doskonalenia jakości”
16. Konstytucja RP
17. http://pl.wikipedia.org/wiki/Agenda_21"
18. http://pl.wikipedia.org/wiki/Fitoekstrakcja"
19. http://pl.wikipedia.org/wiki/Fitostabilizacja"
20. Alyn C. Duxbury, Alison B.Duxbury, Keith A. Sverdrup „Oceany świata” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
21. Allan Jones, Robert Duck, Rob Reed, Jonathan Weyers „Nauka o środowiska ćwiczenia praktyczne” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
22. P.C. Turner, A.G. McLennan, A.D.Bates, M.R.H.White „Biologia molekularna” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005
23. Małgorzata Różalska „Fizjologiczna mikroflora człowieka” w „Diagnostyka bakteriologiczna” pod redakcją Eligii M. Szewczyk Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005
24. Władysław J.H. Kunicki – Goldfinger „Życie bakterii” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006
25. Renata Bednarek, Helena Dziadowiec, Urszula Pokojska, Zbigniew Prusinkiewicz
26. „Badania ekologiczno-gleboznawcze” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2004 Abigaile A. Salyers, Dixie D. Whitt, „Mikrobiologia – Różnorodność, chorobotwórczość i środowisko” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003
27. Hans G. Schlegel „Mikrobiologia ogólna” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005
28. Andrzej Piekarowicz „Podstawy wirusologii molekularnej” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2004
29. Fizjologia roślin” pod redakcją Jana Koncewicza i Stanisława Lewaka Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
30. Zofia Starck „Fizjologiczne podstawy produktywności roślin” w „Fizjologia roślin” pod redakcją Jana Koncewicza i Stanisława Lewaka Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
31. Jan Karnaś, Anna Medwecka-Koraś „ Geografia roślin” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
32. Steven M. Stanley „Historia Ziemi” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002
[1] Biblia, Pierwsza Księga Mojżeszowa,Genesis, BiZTB, Warszawa,1975, s.8.
[2] Monika Banek, Religia. Encyklopedia PWN. T. 8 Wydawnictwo Naukowe PWN SA
[3] Hans Carl Carlowitz, Sylvicultura oeconomia – oder Anweisung zur Baumzucht. Nachdruck der Ausgabe Leipzig 1713, Freiberg i. S. 2000.
[4] Wielka Encyklopedia PWN Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, tom XX, S. 597.
[5] I. Eibl-Eibesfeldt, Die Biologie des menschlichen Verhaltens. Grundriss einer Humanethologie, Munchen-Zurich 1984.
[6] R.P. Sieferle, Die Grejzen der Umweltgeshichte, GAIA 1993, nr 1, s. 8-21.
[7] Eugeniusz Kośmicki, Geneza koncepcji trwałego I zrównoważonego rozwoju. ( w ) Uwarunkowania i mechanizmy zrównoważonego rozwoju. Materiały VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej. Białystok-Tallin, 2-5.07.2007. s.188.
[8] W. Forrester, Der teuflische Regelkreis, Stuttgartb1972, s. 12..
[9] Aurelio Peccei, One Handred Pages for the Future, Nowy Jork, Pergamon Press 1981, s.15.
[10] D.H.Meadows, D.L.Meadows, J.Randers, Przekraczanie granic,Globalne załamanie czy bezpieczna przeszłość, Warszawa 1995. s.XIII.
[11] M.Williams, Commentary to Rychards, w: W.C.Clark, R. E. Muss, Sustainable Development of the Biosphere, Cambridge – London – New York 1986, s.73.
[12] D.H.Meadows, D.L.Meadows, J.Randers, Przekraczanie granic,Globalne załamanie czy bezpieczna przeszłość, Warszawa 1995. s. XV.
[13] R.M.Solow, The economics of Resources or the Resources of Economics, “American Economic Review” 1974, No. 5, s. 1-14.
[14] Gro Harlem Brundtland, Our Common Future, Oksford, Universyty Press 1987,s.8.
[15] I. Sachs, Developing in Harmony with Nature: Consumption Patterns, Time and Space Uses. Resoutce Profiles and Technological Choices, w: B. Glaeser, Ecodevelopment: Concepts, Project, Strategies, Oxford 1984, s. 1.
[16] Alyn C. Duxbury, Alison B.Duxbury, Keith A. Sverdrup „Oceany świata” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s. 464.
[17] Lech W. Zacher Globalizacja jako zagadnienie interdyscyplinarne. IFGN SGH Warszawa 2004. s. 105.
[18] Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju, z 1987 roku, pod przewodnictwem G. H. Brundtlanda „Nasza wspólna przyszłość”. PWN , Warszawa 1991. s. 14.
[19] Lech W. Zacher, Globalizacja jako zagadnienie interdyscyplinarne, w Ekonomiczne i społeczne aspekty globalizacji, Materiały i prace Tom XC IFGN SGH Warszawa 2004. s. 105.
[20] Die Erklarung von Cocoyok, w: Bundesministerium fur wirtschaftliche Zusammenarbeit (Hg.) Materialen nr 49 , Bonn 1975, s.1.
[21] Thomas E. Lovejoy, Plenary Address to Annual Meeting of the American Institute of Biological Science 14 sierpnia 1988.
[22] Grzegorz Zabłocki, Rozwój zrównoważony, idee, efekty, kontrowersje, Wyd. UKM, Toruń 2002. s. 12.
[23] Raport Konferencji ONZ nt: „Środowisko Człowieka” PWE Warszawa 1991, s.67.
[24] Allan Jones, Robert Duck, Rob Reed, Jonathan Weyers „Nauka o środowiska ćwiczenia praktyczne” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s.43.
[25] I. Sachs, Developing in Harmony with Nature: Consumption Patterns, Time and Space Uses. Resoutce Profiles and Technological Choices, w: B. Glaeser, Ecodevelopment: Concepts, Project, Strategies, Oxford 1984, s.VI.
[26] R. Riedel, Ecodevelopment, Economics, Ecology and Development. An Alternative to Growth Imperative Models, Westmead 1981, s.109.
[27] P.C. Turner, A.G. McLennan, A.D.Bates, M.R.H.White „Biologia molekularna” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005 s. XIV
[28] D.H. Meadows, D.L. Meadows, J.Randers, W.WBehrens, Granice wzrostu, PWE, Warszawa 1973, s.25.
[29] Zob. L.R. Brown, Jutro może być za późno, PWN, Warszawa 1982, s. 57, A. Budnikowski, Naturalne bariery wzrostu a współpraca międzynarodowa, PWE, Warszawa 1982,s.25 i 78.,
[30] D. H. Meadows, D.L.Meadows, J.Randers, Przekraczanie granic, Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość?, Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 1995, s.47.
[31] J. Adamczyk, T.Nitkiewicz, Programowanie zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2007, s. 13.
[32] J. Ciechanowicz, J. Gwizdała, Zagadnienia prawne finansowania ekorozwoju, Wydawnictwo UG, Gdańsk 1996, s. 16.
8/Małgorzata Różalska „Fizjologiczna mikroflora człowieka” w „Diagnostyka bakteriologiczna” pod redakcją 9/Eligii M. Szewczyk Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005 s. 205.
[35] E. Bendyk, Inżynierze, ratunku! ,”Polityka” nr 39 (2573) z 30.09.2006, s. 81 (80 – 82)
[36] Lech W. Zacher Globalizacja jako zagadnienie interdyscyplinarne, IFGN SGH Warszawa 2004. s. 104.
[37] Władysław J.H. Kunicki – Goldfinger „Życie bakterii” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 s. 406.
[38] Ch. Uhilg, Fraget der Umweltpolitik In Entwicklunglander, Bochum 1991, s.17.
[39] Renata Bednarek, Helena Dziadowiec, Urszula Pokojska, Zbigniew Prusinkiewicz „Badania ekologiczno-gleboznawcze” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2004 s. 168 – 169.
[40] Abigaile A. Salyers, Dixie D. Whitt, „Mikrobiologia – Różnorodność, chorobotwórczość i środowisko” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2003 s.507.
[41] Hans G. Schlegel „Mikrobiologia ogólna” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005 s. 500 – 501.
[42] L. W. Zacher, Kryzysy i ich badanie a trwały rozwój, „Transformacje” nr 3-4 (41 -42 ) i 1 -4 (43 -46 ), s.118 -132.
[43] Andrzej Piekarowicz „Podstawy wirusologii molekularnej” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2004 s.538.
[44] Jerzy Żuchowski Filozofia TQM oparciem dla zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, w Polska polityka społeczna wobec wyzwań spójności społeczno-ekonomicznej UE pod red. Katarzyny Głąbickiej PTPS WE PR Radom 2007. s. 35.
[45] D. Laudyn, M. Pawlik,F. Strzelczyk, Elektrownie. WNT Warszawa 2000. s.19.
[46] „Fizjologia roślin” pod redakcją Jana Koncewicza i Stanisława Lewaka Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s.19.
[47] Zofia Starck „Fizjologiczne podstawy produktywności roślin” w „Fizjologia roślin” pod redakcją Jana Koncewicza i Stanisława Lewaka Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s. 684.
[48] Jan Karnaś, Anna Medwecka-Koraś „ Geografia roślin” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s.562
[49] J. Sommer, Prawo a koncepcja zrównoważonego rozwoju, w A. Papuziński (red) Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, Oficyna Wydawnicza Brandta, Bydgoszcz 2005, s. 81.
[50] Z. Bukowski, Pojęcie zrównoważonego rozwoju w prawie międzynarodowym, w Z.Bukowski(red) Księga pamiątkowa Profesora Ryszarda Paczuskiego, Bydgoszcz = Toruń 2004, s.116 – 121.
[51] Steven M. Stanley „Historia Ziemi” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002 s.115.
Subskrybuj:
Komentarze do posta (Atom)
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz